بررسی آیین عزاداری محرم در نقاط مختلف ایران

به گزارش بزنیم بیرون ، تنوع در نوع عزاداری حسینی باعث شده  تا در سال های اخیر گردشگران بسیاری از نقاط مختلف دنیا برای دیدن آیین عزاداری در محرم به کشورمان سفر کنند و درواقع گردشگری مذهبی در ایام محرم بیشتر رونق می یابد. در این گزارش با ایین عزاداری های کم نظیر در نقاط مختلف کشور آشنا می شوید.

 

چهارمحال و بختیاری

آیین سنتی خیمه سوزان و مراسم تعزیه حضرت قاسم (ع) در طاقانک(معمولاً ۷۲خیمه سبز و سفید رنگ با فرم چهار گوش، گنبدی و مخروطی در حاشیه کوهی برپا می‌کنند که عصر روز عاشورا آنها را آتش می‌زنند و هنگام آتش زدن این خیمه ها، فریاد «یا حسین (ع)» و «یا زینب (س)» سر می دهند. این خیمه‌ها را درواقع مردم نذر می کنند. ضمنا پخت حلیم گندم در ظهر تاسوعا و به ویژه در محل خیمه گاه هم در طاقانک مرسوم است)، آیین‌های سنتی گِل زنی(صبح روز عاشورا در شهر بن مردم به سمت گرداب بن رفته و روی سر و شانه شان را به گِلی که از خاک رس و گلاب تهیه شده و تقریبا قرمز رنگ است آغشته کرده و نوای «ای واویلا، صد واویلا» سر می دهند)، آقا سلام و عَلَم گردانی (پیش از طلوع آفتاب صبح عاشورا هیات‌های عزاداری شهر بن عَلَم های عزای حضرت سیدالشهدا (ع) را که مردم از اول دهه محرم تهیه و در حیاط منازل، مساجد، تکایا و حسینیه‌ها و کوچه و خیابان‌ها برافراشته بودند، به حاشیه گرداب بن برده و قسمت بالای عَلَم‌ها را سه بار با فریاد «یا علی (ع)» و «حیدر حیدر» در آب فرو می برند. حمل عَلَم‌ها تا پایان مراسم روز عاشورا در پیشاپیش هیات‌های عزاداری ادامه دارد)، آیین سنتی «چاق چاقو» (چاق چاقو در شب عاشورا و اغلب ساعت ۳نیمه شب برگزار می‌شود. به طوری که مردم از 9 شب به تکایا رفته و از ساعت حدود ۲بامداد با صدای نی، سنج، طبل و خواندن نوحه ویژه و صف بندی، با کوبیدن چوب یا سنگ‌ها به هم و یا علی (ع) گفتن به سمت هیات چاق چاقو می روند و تا اذان صبح عزاداری می کنند).

سیستان و بلوچستان

مردم از ۳روز قبل از عاشورا غذا نمی پزند و خانم ها از کارهایی مثل سوزن دوزی و حصیربافی دست می کشند و بیشتر وقت خود را به عزاداری و عبادت بگذرانند.سنت دیگر روزه گرفتن در روز تاسوعا و عاشوراست. بین مردم چابهار آتش زدن خیمه هایی که بر پا کرده بودند هم مرسوم است.

 کرمان

«چل منبرون»(عزادارانبا در دست داشتن شمع و با پای برهنه به چهل مجلس عزاداری حسینی می روند و در هر یک از این مکان ها شمعی روشن می کنند)، بنی اسد(گروهی به نام بنی اسد که صورت خود را پوشانده اند، در روزهای یازدهم تا سیزدهم محرم مراسم «پرسه امام» را با خاک سپاری شهدای کربلا به صورت نمادین برگزار می کنند)، طبخ آبگوشت امام حسینی، آش بلغوری(عاشوری یا آش بلغوری را خانواده هایی که یک سال از درگذشت عزیزشان نگذشته باشد در دهه اول محرم به ویژه تاسوعا و عاشورا قبل از طلوع آفتاب می پزند و خیرات می کنند،)، عزاداری در خانه سید خشرو، صفه عزاخانه و... از جمله آداب و آیین عزاداری محرم کرمانی هاست. ضمنا رزتشتیان کرمان هم چون معتقدند امام حسین به واسطه ازدواج با شهربانو داماد ایرانیان است، برای ایشان احترام خاصی قائلند و با پوشیدن لباس سفید در آتشکده برای امام حسین(ع) و یارانش عزاداری می کنند ودر روز عاشورا با پختن قیمه نذری می دهند).

کرمانشاه
تعزیه خوانی، تهیه تابوت خونینی که روی آن کبوتری گذاشته شده و پشت سر آن کودکان به منزله فرزندان امام حسین (ع) حرکت می کنند و فردی آنان را شلاق می زند تا به اسارت ببرد، تهیه قنداق علی اصغر(ع)، حجله حضرت قاسم (ع) و قرار دادن دختر بچه ای مانند عروس در آن، ساختن دست ابوالفضل(ع) و پرتاب آن به سمت آسمان از دیگر آیین های عزاداری مردم این شهر است.
تهیه انواع غذاها و شربت های نذری مانند حلیم، شله زرد، حلوا و شربت های مختلف و تقسیم آن در میان عزاداران از دیگر آیین های این شهر است.

شاهرود

روز تاسوعا یا همان روز نهم محرم در شاهرود به روز«یاعباس یا عباس» معروف است که در آن مراسم طوق‌بندان برگزار می‌شود. طوق بندان از سه قسمت پایه چوبی، بدنه فلزی سینی‌ مانند مشبک به شکل قلب و زبانه‌ فولادی به عرض تقریبی 10 سانتی‌متر و طول یک متر تشکیل شده که در باور اهالی منطقه، نمادی از بیرق علمدار واقعه کربلا حضرت ابوالفضل‌العباس (ع)است. در این روز توسط سادات و پیرغلامان اباعبدا... الحسین(ع) جامه به تن کردن بدنه طوق با پارچه‌های مشکی، سبز و... انجام می‌شود.اگر در هنگام حمل طوق به طور ناگهانی تیغه آن بر زمین بیفتد، بلافاصله گوسفندی را در همان محل قربانی می‌کنند. در غیر این صورت معتقدند که پیشامد ناگواری برای شخص حامل طوق اتفاق خواهد افتاد. هر طوق بنا بر سال‌های گذشته در مقابل خانه افرادی که نذر دارند، با ذکر سلام و صلوات جامه می‌شود. پس از جامه شدن همه طوق‌ها، در ساعت چهار بعد از ظهر، عده‌ای از بزرگان تکیه‌ها در حالی که اشعار محتشم کاشانی را زمزمه می‌کنند، در جلوی دیگر عزاداران به حرکت در می‌آیند؛ در مقابل آن‌ها بیرق سفیدی توسط یکی از خادمان تکیه بازار حمل می‌شود. این بیرق به حضرت عباس (ع) منتسب بوده و رنگ سفید آن از عزیمت آن حضرت برای آوردن آب و نه جنگ‌طلبی حکایت دارد.

مازندران

در مازندران برخی از دو روز قبل از ماه محرم در خانه خود روضه خوانی برپا می کنند و اطعام می دهند. آیین نخل گردانی روستای نوا در آمل(از روز اول تا هفتم محرم مردم عزاداری کرده و در این مدت تمامی نذورات ادا می شود تا برای مراسم نخل گردانی آماده شوند. در روز هفتم محرم به کنار نخلی می روند و به آن سلام می کنند. روز هشتم نخل را بیرون می آورند و در محله ها می گردانند . در روز هشتم، نهم و دهم همراه نخل گردانی، نذوراتی مانند شیر بین مردم توزیع می شود. مرسوم است نخل به در هر خانه که می رود، صاحب خانه نذر خود را مانند شربت، خرما، شیر یا حتی در حد دود کردن اسپند به جای آورد. در شامگاه عاشورا نخل را دور محل می گردانند و همه مردم پابرهنه و شمع به دست همراه نخل به امامزاده محل می روند و تا صبح به سینه زنی و عزاداری می پردازند)، دسته گردانی و کرنازنی(هیات های عزادار عصر تاسوعا در مساجد جمع شده و شب عاشورا را تا به صبح در مسجد بیدار می مانند و در سپیده دم پس از نماز صبح عزاداران پیشاپیش کرناچی ها به سوی گورستان ها حرکت می کردند.علاوه بر روزهای تاسوعا و عاشورا در سوم و هفتم شهادت امام حسین(ع) و یارانش نیز کرنا نواخته می شود. البتهامروز کرنا زنی آن شور و حال گذشته را ندارد).

بوشهر

سینه زنی(معروف ترین آیین محرم در بوشهر است که نوحه‌خوان در وسط می‌ایستد و بین دو تا چند حلقه انسانی دور او تشکیل می‌شود. نوحه‌خوان در اواخر مراسم سینه زنی و پس از یک مکث کوتاه با صدای رسا می‌گوید «واحد» و گروه سینه‌زن یک صدا جواب می‌دهند «ا... واحد» و نوحه‌خوان نوحه واحد را مطابق و مناسب با روز عزا می‌خواند)، آیین صبحدم(عزاداران با خواندن نوحه ای ویژه از آفتاب می خواهند تا طلوع نکند که مبادا با برآمدنش امام حسین(ع) قربانی شود.  حضور زن ها در مراسم صبحدم بیشتر از مردان است و در پاره ای از محله ها فقط زن ها این مراسم را برگزار می کنند. آنها در حالی که عروسک شبیه علی اصغر(ع) و نیز مختک (گهواره) او را حمل می کنند، پشت سر مردها که علمی به یاد علمدار کربلا حضرت عباس(ع) در دست دارند و جلوی دسته حرکت می دهند به برگزاری این مراسم می پردازند)، هَیا مظلوم(یا «بُرحیدری» در بعد از ظهر روزهای نهم و دهم محرم پس از سینه زنی سنتی 7 تا 9 نفر به اصطلاح سر(جلو) می ایستند و باقی افراد دست‌ها را پشت کمر یکدیگر زنجیروار می نهند و مسافتی را سینه زنان و نوحه خوانان طی‌ می‌کنند)، تشییع نمادین پیکر پاک شهدای کربلا(تابوت هایی تهیه می‌شود و عزاداران آنها را به یاد شهدای کربلا بر روی سر حمل می کنند)، پامنبری (بعد از نواختن سنج و دمام پامنبری انجام می شود که در این سنت یک ذاکر از روی منبراشعاری را با آهنگی خاص می خواند و مردم در جواب ذاکر همخوانی می کنند) و شام غریبان(در حالی که علم‌ها را به ‌صورت خوابانده حمل می‌کنند و با حرکت در معابر و تکایا با خاموش کردن چراغ‌ها و در فضای تاریک عزاداری می کنند). کسانی که برای دیدن عزاداری به بوشهر می‌روند، باید بدانند که آنجا غذاهایی که به صورت نذری پخته می‌شوند، بیشتر محلی هستند. در صبحانه، نان لو‌اش بوشهری با سبزی و گوشت پخته و بین عزاداران پخش می‌شود. ناهار و شام هم بیشتر شکر پلو با شکر و زعفران و قیمه بوشهری با گوشت و نخود له شده می‌پزند.

لرستان

سینه زنان خرم‌آبادی(ابتدا سینه زنان نشسته و سینه می زنند بعد وقتی که نوحه خوان فریاد می‌زند «ای وا شهیدا به دشت کربلا» همگی سرپا می ایستند و ضمن جواب دادن به نوحه خوان با دودست و به شدت سینه می زنند)، چهل منبر(در روز تاسوعا زنان خرم‌آبادی به یاد اسارت حضرت زینب(س) با پای برهنه و با نقابی بر صورت، از محله «باغ دختران» حرکت کرده و چهل شمع در خانه‌هایی که در آنها باز است، روشن می‌کنند)، آیین به گل افتادن(پیشینه این آیین مربوط به پیش از اسلام است. ابتدا خاک تمیز از مکانی تهیه و الک می‌شود، سپس حوضچه‌هایی که معمولاً به دو شکل مربع و دایره ساخته می‌شود را با گلاب های نذر شده و آب پر و خاک را درون ان می ریزند. در کنار حوضچه‌های گل هیزم انباشت می‌شود تا در روز عاشورا برای خشک کردن افرادی که به گل افتاده‌اند استفاده ‌شود.نیمه های شب تاسوعا عزادارانی که برخی نذر دارند وارد حوضچه‌های گل شده و بعد در کنار شعله‌های آتش هیزم ها خشک می‌کنند)، دختران چهل منبر(صبح عاشورا دخترانی سیاه‌پوش و نقابدار با پای برهنه به‌صورت گروهی، مجالس عزا و حسینیه‌های شهر را می‌گردند و با نیت خواسته‌های مختلف به‌ویژه بخت گشایی در هر مراسم عزاداری یك شمع روشن می‌كنند چهل منبر و چهل شمع روشن می كنند)، تراش عباس(در روز هفتم همگی به حمام می‌روند و پس از اصلاح سرو صورت و نظافت کامل، لباسهای تمیز می پوشند. پس از چند ساعت عزاداری عزاداران به‌سوی مرکز شهر حرکت می‌کنند و این مراسم تا ظهر عاشورا ادامه دارد) و طوق اِشـکِس(پایان عزاداری و مراسم روز عاشورا با طوق اشگسTog esges اعلام می‌شود. طوق بر وزن سوق علامت ویژه و عمودی عزاداران شامل محور اصلی که چوب نسبتا بلندی است به‌طول هشت تا ده متر که از یک متر به بالا از چندین حلقه که مرکز آن‌ها چوب اصلی است تشکیل می‌شود).

 

گیلان

علم واچینی، كرنا نوازی، علم بندی، کرپ زنی(افراد دو قطعه کرپ در دست دارند، با وزن مرثیه مرثیه خوان آن را به هم می کوبند. کرپ تکه چوبی استوانه ای به وزن حدودا نین کیلویی است که از میان به دو نیم تقسیم شده و هر پاره تسمه ای چرمی به دور خود دارد و دست کرپ زن در میان آن قرار می‌گیرد تا بتواند به آسانی آنها را بر هم بکوبد)، چهل منبر(عزاداران حاجتمند در غروب آفتاب 72 شمع و 72 دانه خرما در دست دارند از چهل منبر می گذرند. در کنار هر منبر شمعی روشن و بر گل درون تشت فرو می کنند. سپس دانه ای خرما در کنار تشت می گذارند و چند دانه برنج از کنار تشت برمی دارند و پس از خواندن دعا و بیان خواسته به سوی منبربعدی می روند تا 40 منبر. این مراسم در سکوت انجام می شود. وقتی به خانه می رسند برنج جمع شده را با برنجی که در خانه دارند آمیخته و فردای آن روز آن را پخته و می خورند تا به خواسته شان برسند و به سفره شان برکت داده شود)، لال پله(پله به معنای برنج است و چون بدون ردوبدل شدن کلامی این مراسم انجام می شود به لال پله معروف است. شب هنگام زنان حاجتمند، نیازمند و مریض دار درحالی که با چادر خود را پوشانده تا شناخته نشوند، به در 40 یا 72 خانه ای که بوی نثار-شیرین پلو با زعفران- از انجا می آید رفته و با کفگیر به در می زنند و بدون هیچ کلامی دیگ و کفگیر را به صاحبخانه داده تا کمی نثار در دیگ برایشان بریزد) و برات (روز عاشورا درلاهیجان افرادی که حاجت دارند در هر نان تیمیجیان -نان بومی برنجی- چند دانه خرما گذاشته و دور آن را کلش (ساقه برنج) می پیچند و پخش می کنند شان برآورده شود).