آشنایی با اسرار دیار «بیهق» و «سربداران» در سفر به سبزوار

به گزارش بزنیم بیرون ، شهرستان سبزوار واقع در غرب استان خراسان رضوی است و به استناد قرائن باستان شناسی، محوطه های کهن این ناحیه به صورت زیستگاه های وسیع حداقل هزاره سوم پیش از میلاد را دربرمی گیرد و از طرفی نشانگر ارتباط فرهنگی ساکنان آن با اقوام متمدن در ایران مرکزی، سیستان و آسیای میانه است.

در دوره تاریخی جوین و سبزوار جزو قلمرو پارتیان بوده و وجود آتشکده آذر بر زین مهر اهمیت تاریخی و مذهبی این منطقه را در دوره ساسانی نشان می دهد.

سبزوار که در گذشته «بیهق» نامیده می شد در دوران اسلامی شاهد حوادث و تهاجمات بی شماری بوده است،ابتدا خسرو گرد مرکز ولایت بیهق بود و از سده های میانی این دوره جای خود را به قبصه سبزوار داد.

مهمترین رویداد این ولایت حمله غزها در دوره غزنوی و سلجوقی و پس از آن به سال ۶۱۷ ه.ق یورش سپاهیان مغول به این ناحیه بود تا اینکه بیداد ایلخانان و دست نشاندگان آنها در اواخر سال ۷۳۶ ه.ق موجب قیام گروهی به نام سربداران گردید.

 مسجد جامع        

مسجد جامع سبزوار با مساحتی حدود چهار هزار متر مربع مشتمل بر ایوان های قبله، شمالی، صحن، شبستان و رواق در حاشیه جنوبی خیابان بیهق این شهر واقع است.

در ضلع جنوبی ایوان قبله محراب قرار دارد بر بالای آن کتیبه ای به تاریخ ۱۲۹۲ ه.ق و بر راس این ایوان دو مناره آجری دیده می شود.

در دالان سمت شرقی ایوان شمالی مسجد کتیبه هایی به صورت سنگ نوشته از دوران صفویه با تاریخ های ۹۷۹ و ۱۱۳۶ ه.ق درباره مراعات سکنه سبزوار و دستوری از شاه طهماسب صفوی ثبت می باشد. از عمده تزیینات مسجد جامع سبزوار کاشی هفت رنگ و کاشیکاری خشتی است.

این بنا ویژگی های معماری سده هشتم هجری را نشان می دهد.

 مسجد پامنار

این بنای مذهبی کهن ترین مسجد شهر سبزوار است که در ضلع جنوبی خیابان بیهق این شهر قرار دارد و شهرت این بنا به پامنار سبب وجود مناره ای مجاور ایوان با ارتفاع بیش از ۲۰ متر است.

این بنا به نوشته متون این مسجد در سال ۳۱۷ ه.ق به همت امیر ابوالفضل زیاری تجدید بنا گردید و در سال ۴۲۰ ه.ق نیز توسط خواجه امیرک دبیر برای آن مناره ای ساخته شد.

براساس مرمت ها و بازسازی ها در قرون مختلف قدمت این بنا از قرون اولیه اسلامی تا صفویه و معاصر تخمین زده می شود .

 

بنای مصلی سبزوار

این بنای آجری واقع در حاشیه جنوبی خیابان مصلی سبزوار واقع شده است و مصلی شهر در قرون گذشته بوده است که جهت برگزاری نمازهای جمعه و اعیاد مورد استفاده قرار می گرفته است.

عناصر معماری طرفین ایوان بصورت برج های نیم استوانه ای نقش پشتیبان پایه های طرفین ایوان و جلوگیری از رانش دیوارهای این قسمت را داشته اند فضای معماری چهار طاقی انتهای ایوان دارای گنبدی بلند است که بوسیله آجرهای خفته- راسته پوشش یافته است.

اگر چه برخی از صاحب نظران بنای مصلی را به دوره سربداریه نسبت می دهند اما شیوه ساختمانی آن قابل مقایسه با معماری دوره صفویه است .

 بقعه امام زاده یحیی

این بنا در تقاطع خیابان اسرار و بیهق شهر سبزوار قرار دارد و مشتمل بر فضای داخلی گنبد دار، ایوان و مناره ها و دو فضای ارتباطی است.

گنبد بقعه با کاشی های زیبای فیروزه ای رنگ پوشیده شده و نمای بنا از خیابان بیهق نیز با کاشی های بسیار نفیس آراسته شده است.

گویا کهن ترین بخش بنا گنبد خانه آن است که با پلان مربع و به صورت چهار ایوانی به سبک ویژه معماری سده هشتم و هفتم ساخته شده است. ت

این مکان در حال حاضر بعنوان یک زیارتگاه مورد احترام و توجه بوده و مکان تاریخی گردشگری نیز به شمار می آید.

 

آرامگاه حاج ملاهادی سبزواری

حاج ملاهادی سبزواری در سال ۱۲۱۲ ه.ق در سبزوار پای به عرصه حیات نهاد و از همان اوایل به فراگیری علوم دینی پرداخت و پس از عزیمت به شهرهای مشهد و اصفهان به مشهد بازگشت و به تدریس حکمت، فقه و تفسیر مشغول شد.

مدتی در کرمان متوطن گردید و سپس به زادگاه خود بازگشت و در مدرسه فصیحیه تدریس آغاز کرد.

حاج ملا هادی سبزواری متخلص به «اسرار» در سال ۱۲۸۹ ه.ق در سن ۷۷ سالگی دار فانی را وداع گفت.

از وی آثار ارزشمندی نظیر منظومه فلسفه، شرح منظومه در منطق، شرح لیالی، حاشیه بر تجرید بر جای مانده است.

بنای آرامگاه این فیلسوف بزرگ در ضلع جنوبی میدان کارگر شهر سبزوار واقع است.

کاشی کاری های رنگارنگ بر زمینه لاجوردی و گنبد فیروزه ای رنگ به بنا جلوه و شکوه خاصی بخشیده است. بنای اولیه آرامگاه کمی پس از وفات حاج ملا هادی سبزواری توسط میرزا یوسف مستوفی المالک ساخته شد.

 

كاروانسرای فرامرزخان

این بنا در جبهه غربی میدان کارگر شهر سبزوار قرار دارد. رباط کانون از نوع کاروانسراهای چهار ایوانی است که به استناد وقف نامه موجود در سال ۱۲۹۱ ه.ق توسط حاج فرامرزخان سبزواری جهت استفاده زوار حضرت رضا (ع) در کنار شاهراه خراسان ساخته شده است.

صحن رباط روباز بوده و علاوه بر چهار ایوان اصلی غرفه هایی نیز مشرف بر صحن ساخته شده است.

در انتهای غرفه ها حجره هایی تعبیه شده که در پشت اتاق های شمالی، شرقی و غربی سالن هایی طویل جهت بارانداز، مال بند یا اصطبل در نظر گرفته شده است و هم اکنون قسمتی از این مکان بعنوان موزه مردم شناسی تغییر کاربری یافته است.

 چهارطاقی ریوند

در میان ارتفاعات شمالی روستای ریوند واقع در ۳۰ کیلومتری شمال سبزوار بنای بر جای مانده از یک مجموعه معماری متعلق به دوره ساسانی قرار دارد.

براساس شواهد معماری و کاوش های باستان شناسی این بنا آتشکده ای از دوره ساسانیان است و به احتمال یقین آذر بر زین مهر مشهور می باشد. این پدیده معماری مشتمل بر یک چهارطاقی بوده که ورودی آن از جبهه شرقی ایجاد شده و از آن طریق با تالار پیرامون چهارطاقی مرتبط می شود.

در چهار کنج بنا چهار گوشواره جهت استقرار گنبدی بر روی قاعده مربع ساخته شده است. این گوشواره ها با کاخ سروستان و قصر شیرین قابل مقایسه می باشند.

 خانه باغ اسكویی

باغ و عمارت موسوم به «اسکویی» در فاصله ۴ کیلومتری غرب شهر سبزوار و در روستای«ابارش» واقع است.

مجموع مساحت این مکان ده هکتار بوده و عمارت آن در میان باغ ساخته شده است.

عمارت مزبور در دو طبقه ایجاد گردیده و مشتمل بر طبقه زیر زمین مشتمل بر هشتی، حوضخانه، آب انبار، مطبخ، بادگیرخانه است.

طبقه اول از فضاهایی مانند تالار ستوندار شرقی و شمالی، تالار پذیرایی، حجره های نشیمن تشکیل شده است.

از جمله عناصر تزیینی این بنا می توان به آجرکاری های نمای بنا، گچبری قسمت های سر ستون ها، حوض خانه و نقاشی بر روی گچبری های حوضخانه اشاره نمود. قدمت این باغ و عمارت میان آن متعلق به دوره قاجار و مالک آن نیز خاندان اسکویی است .

 

 

منار مسجد

این بنا به «منار مسجد» معروف است و در ۲۰۰ متری روستای خسرو شیر در صد کیلومتری شمال غربی سبزوار واقع شده است.

آنچه از این مسجد باقی مانده تنها بخشی از ایوان جنوبی آن است که تزیینات گچی و کتیبه های پخته و زیبای دیوارهایش از عظمت و اهمیت آن در دوره آبادانی و رونق حکایت می کنند. سبک معماری مسجد از نوع مساجد دو ایوانی است که احتمالاٌ در دوره سلجوقیان احداث شده و در دوره های بعدی مرمت و قسمت هایی به آن الحاق شده است .

 

 میل خسروگرد

میل خسروگرد از نوع میل راهیابی است که بر سر راه خراسان بزرگ احداث شده است.

مناره خسروگرد براساس کتیبه ی آن در سال ۵۰۵ ه.ق بنیان شده و به عنوان نمادی از معماری آن عصر قابل تامل است.

تزیینات این بنای تاریخی شامل آجرنمای تراش و قالب زده در اشکال و فرم های متعدد و متنوع است.

گردشگاه ها و جاذبه های طبیعی باغ ملی: خیابان اسدآبادی (۵/۱ هکتار) پارک امام رضا: ۶/۵ هکتار پارک شهربازی: میدان دکتر شریعتی پارک جنگلی شمال شهر: ۷۰ هکتار پارک ارم: خیابان طالقانی (۷ هکتار) رودخانه ششتمد: شهر ششتمد رودخانه ریوند: ۳۵ کیلومتری سبزوار روستای ریوند رودخانه دلبر: ۲۵ کیلومتری شمال غربی سبزوار طبیعت جغتای: شهر جغتای شمال باختری سبزوار مناظر طبیعی طبس: کوهپایه های روستای طبس طبیعت روستای بلاش آباد: شمال سبزوار طبیعت روستای نشیب: روستای نشیب بخش خوشاب طبیعت روستای استاج: بخش روداب ۵۰ کیلومتری جنوب سبزوار .

                                

هنرهای سنتی

در شهرستان سبزوار هنرهای سنتی چه بسا به لحاظ تفنن و چه جهت رفع نیازهای روزمره در گذشته رواج کامل داشته و محصولات هنری در بازارهای پر رونق عرضه می شده است اما امروزه از آن خلاقیت ها و ابداعات و ابتکارات چندان خبری نیست و در معدود کارگاه ها، گیوه دوزی، نمد مالی، مسگری، سفالگری، خراطی و سبدبافی به گونه ای محدود رواج دارد صرفاٌ برای تامین بخش بسیار ناچیزی از نیاز روستاییان می باشد و چندان هم با معیارها و مصداق هنرهای سنتی شهرستان تناسب ندارد. در این شهرستان ۴۵ رشته از هنرهای سنتی فعالیت دارند.

 

صنایع دستی

رایج ترین و پر رونق ترین هنر سنتی شهرستان هنر قالیبافی است که در شهر و روستا رواج دارد اما این هنر هم مثل دیگر هنرهای سنتی رو به زوال است.

در حال حاضر قالیبافان سبزواری از طرح های مشهدی، تبریزی و کاشانی استفاده می کنند که تعداد آن ۲۲ طرح است.

در روستای جوین نیز طرح های بلوچی و کردی بیشتر توسط بانوان بافته می شود. طرح ها و نقشه های قالی سبزوار مثل دیگر شهرها و روستای خراسان شاد و اصیل و زیباست و در صورت توجه و عنایت بیشتر می توان علاوه بر پاسداری از فرهنگ اصیل و هنرهای سنتی، منبع اقتصادی مهمی نیز باشد .

سوغات و بازارهای سنتی

  هنوز در گوشه و کنار سبزوار می توان مراکز تولید صنایع دستی و مشاغل سنتی روبرو شد.

بازارهایی که همانند سالیان گذشته در آن استاد کاران به کار مشغولند از جمله این مشاغل سنتی در شهرستان سبزوار می توان به آهنگری، خراطی نمدمالی و نخ تابی اشاره نمود. مهمترین سوغات سبزوار کلوچه سبزواری است که در میان مردم محلی و گردشگران طرفداران بسیاری دارد .