بیابانهای استان سیستان و بلوچستان از جنبه ژئومرفولوژی

بدلند

بیشتر در سازندهای متشكل از سنگهای سست رسی، سیلتی و مارنی(سیلت‌سنگها، رس‌سنگها و مارن‌‌ها)به‌صورت مجموعه‌ای از شیارهای باریك نزدیك به هم و عمیق ایجاد شده که غالباً فاقد پوشش گیاهی هستند.

در مناطق كوههای غرب سیستان، شمال ایرانشهر، شرق و شمال نیكشهر و قصرقند، شمال سرباز و پیشین، جنوب و شرق جكیگور، نوار شرق چابهار_ بریس_ پسابندر و نوار شمال چابهار_ كهیر_ زرآباد از مناطق اصلی گسترش بدلندهای استان هستند.

روند گسترش آن‌ها به سمت جنوب استان افزایش یافته و بیشترین توسعه آن‌ها در بخش جنوبی و نوار ساحلی استان است. سستی و سفتی ضعیف سنگ، نفوذپذیری ناچیز، عدم‌تشكیل یا عمق كم خاك، عدم استقرار پوشش گیاهی و یا تراكم بسیار اندك آن، شیب نسبتاً زیاد(5 تا 40)درصد، شدت زیاد بارندگیهای 24 ساعته(بیش از 7 میلیمتر)و نهایتاً شدت فرسایش آبی از دلایل تشكیل این شكل ژئومرفولوژی در منطقه می‌باشد.


كویر و زمین‌های نمك و لای دار

این اراضی غالباً حوزه‌های بسته و بسیار شور هستند که دارای سطح آب زیرزمینی بالا، تبخیر بسیار زیاد، پوشش گیاهی خاص(شورپسند‌) یا بدون پوشش گیاهی و گاهی سنگ بستر كم عمق می باشند. چاله جازموریان، چاله‌های تگور، چاه غیب، ماشكید، گرگ حیدرآباد، مناطق شمال شرق نصرت‌آباد و مناطق كوچكی در غرب ناحیه كوهستانی سفیدابه سیستان از جمله این نوع اشكال ژئومرفولوژی در استان می‌باشند.

تخریب سازندهای مارنی، مادستونی، شیلی، نمكی و گچی در حوزه‌های بالادست و انتقال مواد معلق و محلول توسط سیلابها به سمت نواحی پست و گود و نهایتاً تبخیر شدید(بیش از 3500 میلیمتر)در این مناطق موجب ظاهر شدن و توسعه كفه‌های نمكی گردیده است. خاك در این رخساره‌ ژئومرفولوژی شور بوده و ندرتاً گیاهانی شور پسند بطور پراكنده در آن یافت می‌شوند.


بسترهای طغیانی یا دشت‌های سیلابی

اراضی همواری كه طی سیلاب و طغیان رودخانه توسط آب پوشیده و از ذرات ماسه، سیلت، رس و ذرات معلق همراه آب تشكیل شده‌اند. غالباً سطح آنها جهت كشت مورد استفاده قرار می‌گیرد. این شكل ژئومرفولوژی در حاشیه رودخانه‌های هیرمند، بمپور، بخش‌هایی از رودخانه‌های كاجو، سرباز، ماشكید و در اطراف رودخانه‌های باهوكلات، كهیر و زرآباد در استان قابل مشاهده است.


دشت‌سر

این عارضه ژئومرفولوژی به بخش انتهایی دامنه‌ها كه بصورت كشیده و دارای شیب ملایم و طولانی است اطلاق می‌گردد. حوزه دشت‌سرهای استان بسیار وسیع و تقریباً در سراسر بخش‌ها در پایین دست واحدهای كوهستانی و یا تپه ماهوری با سنگ‌شناسی متنوعی تشكیل گردیده‌اند.

انواع فلیش، سنگهای دگرگونی(بیشتر از نوع شیست)‌، انواع ماسه‌سنگ‌ها، آهك‌های مارنی، گرانیت، آندزیت، لاوای آتشفشانی، سنگهای‌آذرین بازیك، دیاباز و افیولیت‌ از جمله سنگ‌شناسی واحدهایی هستند كه دشت‌سرها از دامنه آن‌ها شروع شده‌اند. دشت‌سرهای استان هم از نوع پوشیده وهم از نوع لخت هستند و از رسوبات متنوعی تشكیل شده‌اند.

دشت‌سرهای متشكل از قطعات و دانه‌های رسوبی ماسه‌ای و شیلی در حوزه گسترش بسیار زیاد فلیش در شمال، مركز و شرق استان، دشت‌سرهای با سنگ شناسی از جنس توف و دیگر سازنده‌های آذرین در نواحی حوزه‌های تفتان و بزمان، دشت‌سرهای تشكیل شده از قطعات و دانه‌ها‌ی آهكی در حوزه سنگ‌های نسبتاً محدود آهكی، دشت‌سرهای متشكل از اجزاء آذرین بازیك مثل دیاباز و افیولیت در حوزه‌های مركزی استان از جمله شمال و غرب خاش، جنوب جازموریان و دشت‌سرهای متشكل از اجزاء آذرین درونی مثل گرانیت‌های حوزه زاهدان از جمله مناطق مهم این شكل ژئومرفولوژی می‌باشند.


تپه‌های ماسه بادی ـ نبكاها

تپه‌های ماسه‌ای یكی از گسترده‌ترین اشكال ژئومرفولوژی نشاندهنده قلمرو بیابان در استان سیستان و بلوچستان هستند. بطور كلی 7 منطقه تحت پوشش تپه‌ماسه‌ها را در استان می‌توان تفكیك و معرفی نمود:


الف)تپه‌ماسه‌های منطقه سیستان

در بخش شمال استان در دشت سیستان، نبكا‌های فعال و غیر ثابت در بیشتر مناطق دشت و اطراف دریاچه‌هامون، تپه‌های نسبتاً مرتفع مناطق نیاتك، زهك، تاسوكی، شهرسوخته تا مرزهای افغانستان همه شواهد گسترش قلمرو بیابان در این منطقه وسیع از استان سیستان و بلوچستان می‌باشند.


ب)تپه‌ماسه‌های منطقه زاهدان _ میرجاوه

از قسمت‌های غرب زاهدان تا نواحی خود شهر زاهدان و جنوب آن و به طرف شرق تا میرجاوه و شرق میرجاوه تا مرزهای پاكستان تحت پوشش بادهای فرساینده و تشكیل ماسه‌زارها و تپه‌های شنی است. روند گسترش و توسعه ماسه‌زار و تپه‌ماسه‌ها در این منطقه، از غرب و شمال غرب به سمت شرق و جنوب شرق افزایش ولی، میزان وشدت فعالیت تپه‌ها در قسمت‌های غربی بیشتر به ‌نظر می‌رسد. شكل تپه‌ها در این منطقه نیز متنوع و از نبكا‌های كوچك تا برخان‌های مرتفع تغییر می‌كند.


ج)تپه‌ماسه‌های منطقه نصرت‌آباد

در شمال‌غربی استان یعنی در منطقه نصرت‌آباد، فعالیت ‌فرسایش بادی از شرق نصرت‌آباد آغاز و به سمت غرب با روند شمال‌غربی ادامه می‌یابد. پهنه‌های ماسه‌‌زار متحرك و نبكاهای كوچك و بزرگ در این منطقه مشاهده می‌شوند. مخروط افكنه‌های بزرگ اطراف منطقه ترسیب تپه‌های ماسه‌ای مناطق برداشت هستند كه شدت فرسایش بادی در این مناطق زیاد است.


د)تپه‌ماسه‌های منطقه لوت

بخشی از كویر لوت در استان سیستان و بلوچستان واقع كه یكی از مناطق وسیع تپه‌های ماسه‌ای در غرب استان و همجوار با استان كرمان است و برخان‌‌ها وتپه‌های ماسه ای مرتفعی در آن مشاهده می‌شود. این منطقه غالباً خالی از سكنه، بدون پوشش گیاهی و دیگر فعالیت‌های عمده بیولوژیك بوده و چهره مطلق بیابانی بر غالب بخش‌های آن حاكم است. این منطقه از سمت جنوب، تا بخش‌های شمال و غرب بزمان ادامه می‌یابد.


ه)تپه‌ماسه‌های منطقه ایرانشهر_جازموریان

از نظر میزان فعالیت، وسعت ماسه‌زارها و نقش آن‌ها در مسائل اقتصادی و اجتماعی، منطقه ایرانشهر_جازموریان مهمترین منطقه تحت گسترش تپه‌های ماسه‌ای در استان است. شكل ژئومرفولوژی آن‌ها از پهنه‌های متحرك ماسه‌زار تا نبكا‌های كوچك و تا برخان‌های مرتفع(بیش از 10 متر ارتفاع) و فعالیت آن‌ها نیز از تپه‌های غیر فعال و تثبیت شده تا تپه‌های نیمه‌فعال و تا تپه‌های بسیار فعال تغییر می‌كند. این منطقه از ایرانشهر و بخش‌های جنوبی آن آغاز و تا گودال اصلی جازموریان ادامه می‌یابد كه در این میان نواحی مهمی ازجمله شهر بمپور، روستاهای زیادی در ناحیه شمس آباد، ناحیه وسیع سردگال و كاسكین، ناحیه جنوب بزمان، ناحیه اسپكه، مسكوتان، چارزی، جلگه چاه‌هاشم و دلگان را در برمی‌گیرد.


و)تپه‌ماسه‌های منطقه ساحلی استان

در مناطق ساحلی دریای عمان از شرقی ترین بخش ساحل یعنی نواحی پسابندر تا غربی‌ترین نواحی آن یعنی ناحیه زرآباد كم و بیش تپه‌های ماسه ای مشاهده می‌شوند كه از سمت شرق به سمت غرب بیشتر گسترش می‌یابند. این تپه‌ها غالباً منفرد و به صورت نبكاهای كوتاه هستند. ویژگی‌های تپه‌ماسه‌ها در این منطقه با سایر مناطق استان متفاوت است و به نظر می‌رسد كه این تفاوت در اشكال ژئومرفولوژی و همچنین منشاء تپه‌ها نهفته باشد.


ز) منطقه تپه‌ماسه‌های كوچك پراكنده :

علاوه بر شش منطقه اصلی و عمده گسترش تپه‌ماسه‌های ذكرشده، مناطق پراكنده و كوچكی از تپه‌های ماسه‌ای در سایر نقاط استان نیز ازجمله در شرق سراوان(ناحیه‌ سوران)، جنوب‌غربی خاش(ناحیه اطراف‌هامون‌های تگور و چاه‌غیب)، در نواحی پیشین و حتی مناطق كوهستانی بنت و فنوج مشاهده می‌شوند.


قلمرو بیابان‌های ژئومرفولوژی استان

اشكال ژئومرفولوژی خاصی در استان دیده‌ می‌شود كه بر اساس آن‌ها می‌توان قلمرو محدوده های بیابانی و غیر‌بیابانی استان را تعیین نمود. به ترتیب، تپه‌های ماسه بادی، تیپ‌هایی از دشت‌سرها، كویرها و زمینهای نمكی، بدلندها و بسرتهای طغیانی در تعین قلمرو بیابان ژئومرفولوژی در استان دارای اهمیت می‌باشند.

اشكال مزبور در مناطق مختلف استان گسترش دارند ولی گسترش اصلی و تراكم آن‌ها در منطقه بیابانی سیستان، نصرت‌آباد، زاهدان، میرجاوه، جنوب و جنوب‌غرب زاهدان، جنوب‌غرب خاش، جنوب شرق و غرب سراوان، غرب ایرانشهر، شرق نیكشهر، منطقه پیشین تا دشتیاری چابهار و سواحل دریای عمان از مرز پاكستان تا مرز استان هرمزگان به شكل نسبتاً یكپارچه‌ای مشاهده‌می‌شوند. رخساره تپه‌ماسه‌ها و ماسه‌زار‌های ناشی از فرسایش بادی و دشت‌سرهای لخت و یا پوشیده در اكثر این مناطق بیابانی، به عنوان اشكال غالب دیده می‌شوند. شكل زیر نقشه‌ قلمرو بیابان‌های ژئومرفولوژی استان را نشان می‌دهند.