راهنمای موزه گری در استان مرکزی

موزه چهارفصل

 

تاریخچه:

بنای حمام چهار فصل اراک یکی از زیباترین آثار معماری و کاشیکاری ایران در قرون اخیر است و به واسطه تزئینات ویژه آن ، در معماری اسلامی اثری منحصر به فرد به شمار می رود . درباب انگیزه ساخت حمام نقل شده است که به واسطه آرامش و امنیت نسبی دوره ناصری سلطان آباد نیز به برکت این آرامش نسبی از رونق اقتصادی خوبی برخوردار بود و حکام محلی به خصوص برادر امیر کبیر ( میرزا حسن خان ) ، مستوفی الممالک و نمایندگان او با رعایا و مردم خوش­رفتاری می­کردند . این امر باعث شده بود که 85 خانوار یهودی از سایر نقاط به سلطان آباد مهاجرت کنند .  اینان در شمال شرقی  گذر سپهداری در ضلع شرقی خیابان محسنی ساکن شدند . این گروه از تاسیسات و امکانات شهری بر خوردار بودند اما فاقد حمام بودند . بزرگان اقلیت ها به مراجع و علمای شهر متوسل شده و خواستار حل این مشکل شدند . حاج محمد ابراهیم خوانساری از بزرگان آن روز شهر برای حل این مشکل پیشقدم شد تا حمامی بسازد که همه مردم و اقلیت ها با رعایت  مسائل شرعی به آسانی از آن استفاده کنند . به این ترتیب ساختمان حمام پس از شکل گیری شهر  اراک در حدود 100 سال پیش و در زمان حکومت احمد شاه قاجار توسط محمد ابراهیم خوانساری بنا گردید .  این اثر ارزشمند تاریخی  در تاریخ 10/8/1356 به شماره 1339 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است و در سال 1373 پس از اتمام عملیات مرمت و بازسازی به عنوان موزه باستان شناسی و مردم شناسی اراک بازگشایی گردید و هم اکنون پذیرای بسیاری از هنر دوستان و گردشگران است .

وجه تسمیه:

نام چهار فصل بر گرفته از تابلوهای کاشی کاری شده در چهار جهت حمام در بخش سربینه مردانه است که بنابر شرایط مختلف فصول سال (فصل های چهارگانه) به تصویر کشیده شده است . برروی این کاشیهای لعابدار نقوشی از منظر طبیعی ، شکارگاه و ... دیده می شود.

موقعیت موزه:

بنای حمام چهار فصل در ضلع شرقی خیابان شهید دکتر بهشتی قرار دارد و در مجموع دارای چهار معبر می باشد که دو راه از طریق خیابان اصلی شهید بهشتی و دو راه دیگر از طریق محله شهرداری در شمال و محله مسجد حاج محمد ابراهیم در جنوب به این حمام دسترسی دارند.

ویژگی های معماری بنا:

این حمام حدود 1600 متر مربع مساحت داشته و از چهار بخش مجزای مردانه ، زنانه ، حمام ویژه اقلیت های دینی و حمام خصوصی تشکیل شده است . آب مورد نیاز حمام از آب جاری قنات تأمین می شده است و به لحاظ تأمین آب و همچنین حفظ گرما و حرارت ، کف حمام حدود 3تا 5/3 متر از کف خیابان پایین تر ساخته شده است که اختلاف سطح به جهت جلوگیری از تغییر دمای متعارف و متناسب در درون حمام و نیز ایجاد تعادل بین هوای  برودتی و حرارتی به گونه ای که افراد هنگام ورود و خروج در معرض تغییر ناگهانی هوا قرار نگیرند ؛ ایجاد شده است .

حمام از بخشهای دالان ورودی ، سر بینه مردانه ، زنانه و اقلیت ها ، گرمخانه خصوصی و عمومی ، هشتی های ارتباطی ، خزینه  ، تون ، آب انبار و سایر بخشهای مرتبط تشکیل شده است .

بخش عمده تزئینات در این حمام را کاشی هفت رنگی کاشی معرق و کاشی معقلی تشکیل می دهد که بسیار زیبا و هنرمندانه اجرا شده و دارای نقوش بسیار زیبای انسانی ، حیوانی و گیاهی با کاشی های خشتی و قالبی و فتیله­ای با نقوش گیاهی اسلیمی و ختایی و نقوش هندسی و گردان است . این نقوش شامل پیچک ها ، گل و بوته و غنچه و برگ و برگچه است و نقوش انسانی مرکب از نقش سربازانی با پوشاک دوره قاجار است ،

سربینه مردانه  :

پلان سربینه حمام به شکل هشت ضلعی نامنظم است که چهار ضلع آن بزرگ و چهار ضلع دیگر کوچک تر است . پی بنا در عمق هفت و نیم متر با استفاده از مصالح سنگ سیاه و گل آهک ساخته شده و قطر دیوار های اصلی آن از سطح زمین تا سقف بین50 تا 80 سانتی متر است . سربینه حمام به هشت رواق ، صحن و رخت کن به شکل قرینه تقسیم شده و تناسب طول و عرض و ارتفاع در آن رعایت شده است . این سربینه با کاشیهای هفت رنگ و با طرحهای متنوع تزئین شده و تمام سطوح داخل آن نیز با کاشی و طرحهای اسلیمی و ختایی مزین شده است . گنبد اصلی سربینه برروی هشت ستون اصلی قرار دارد و این ستونها نیز به شکل هنرمندانه ای کاشیکاری شده و دارای پیچکهای بسیار زیبایی است . از دیگر ویژگیهای معماری سربینه علاوه بر قرینه سازی و رسم بندی های آن ، کاشیکاریهای قالبی و پیچکی است و تمام سطح سربینه مردانه به وسیله همین کاشی ها تزئین شده است . طرح­های اسلیمی نظیر گل و بوته ، درختان سرو ، صنوبر و انگور و نیز منظره های طبیعی مثل چشمه های آب ، رودخانه و گیاهان وحشی که در میان آنها پرندگانی مثل کبوتر و قرقاول در حالت نشسته یا در حال پرواز دیده می شوند از جمله نقوش و مجالس زیبای کاشیکاری این حمام است .

سربینه زنانه:  

یکی از زیباترین بخشهای این حمام قسمت سربینه زنانه است که گنبد آن بدون بر پاداشتن ستون بنا شده است و این  مساله از نظر معماری با توجه به امکانات کم آن دوران قابل توجه است حمام زنانه و بخش اقیلتهای  مذهبی یا خصوصی دارای یک سربینه زنانه است اما گرمخانه آن دارای بخش خصوص و عمومی است که شاید بتوان گفت در نوع خود بی نظیر است .

بخش های اصلی موزه:

بخش باستان شناسی :

این بخش بیشتر درگرمخانه مردانه و تون و هشتی­های ارتباطی ایجاد شده است .آثاری ازقبیل ظروف سفالی ، شیشه ای ، آثار مفرغی هزاره اول ق .م ، سکه های تاریخی و........ نمایش داده شده است .

بخش مردم شناسی :

این بخش بیشتر درسربینه های مردانه و زنانه تشکیل گردیده اسن و در آن آداب و رسوم مربوط به مراسم های مختلف ، پوشش های سنتی به همراه لوازم مربوط به استحمام در دوره های گذشته نمایش داده شده است .

---

 

موزه چهارسوق ساوه

تاریخچه و موقعیت موزه:

شهر تاریخی ساوه که بنا بر روایات و اخبار موجود در قرون اول اسلامی شکل  گرفته است از نمونه های بارز شهرهای واقع در مسیر کاروانی می باشد ؛ به خصوص که در محل تلاقی دو شاهراه عمده شرقی - غربی و شمالی – جنوبی قرار داشته و به همین لحاظ همواره در طول تاریخ شاهد تغییر و تحولات عظیمی بوده است  .

مسجد جامع ساوه ( قرن اولیه هجری قمری ) ، مناره مسجد میدان (453ه ق) ، مناره مسجد جامع (504 ه ق) و تعداد زیادی از بناهای قرون مختلف اسلامی و بناهای فراوان موجود در بافت تاریخی شهر همچون آب انبار ها ، تیمچه ها ، حمامها و راسته بازار چهره کلی شهر را در طول زمان ترسیم می­کند . ضمن آنکه مراجعه به متون تاریخی و نیز تصویر شهر ساوه در سفر نامه اولئاریوس وجود بسیار از بناهای از میان رفته را در گذشته اثبات می نماید . همچنین ساوه از شهرهایی است که هنوز سیمای باروی تاریخی آن قایل رویت است . بنای تاریخی گنبد چها سوق که قدمت آن دست کم به پنج قرن پیش از این می رسد در درون بافت قدیمی شهر قرار دارد .

ویژگی های معماری بنا :

این بنا که به نام گنبد چهار سوق یا تکیه چهار سوق معروف است عبارت از یک بنای گنبددار  است که از سمت بیرون دارای دوازده ضلع و از سمت داخل دارای پلان مدور می باشد و در چهار ضلع شمال ، جنوب ،  شرق و غرب آن چهار دالان داشته که در قدیم به چهار طرف بازار راه می یافته است . در ضلع شمال بنا ،  بازار بزرگ ساوه و در ضلع غرب آن یک بازارچه کوچک با چند مغازه باقی مانده است . هشت ضلع این بنا در داخل به صورت حجره هایی بوده که در ایام دهه عاشورا از آن به عنوان تکیه می­شده و به همین مناسبت این بنا به نام  تکیه چهار سوق نیز معروف است . در بر روی سقف هر یک از حجره های هشتگانه  ، هشت هورانه ( نورگیر ) وجود دارد واقع شده اند و در قسمت فوقانی گنبد نیز پنج پنجره نورگیر وجود داشته است .

گنبد این بنا به واسطه حجم زیاد که قاعده آن به قطر 11/14 متر و ارتفاع آن در حدود 14 متر تا کف فعلی می باشد یک میزان بالا نرفته بلکه بایک دور آرام در وسط تشکیل شده و دوباره به طرف بالا ادامه یافته و فرم شلجمی پیدا نموده است .  این گنبد از سمت داخل دارای با نقوش هندسی و کتیبه تزئین شده است . از جمله تزئینات باقی مانده در پا کارگنبد اسماء  الله ، محمد(ص) و علی (ع) می باشد که به خط کوفی بنایی و با کاشی اجرا گردیده است . مصالح ساختمانی این بنا ،گل آهک ، گچ و کاشی و آجر است .

این بنا در سال 1356 به شماره 1382 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده و در تاریخ 28 مرداد 86 به مناسب روز جهانی صنایع دستی به عنوان موزه مردم شناسی شهرستان ساوه مورد بهره برداری قرار گرفته است.

در این موزه اشیای همچون کتب خطی و دست نویس ، انواع قفلهای قدیمی ، ظروف مسی و سفالی  ، سکه های تاریخی ، سنگ قبرهایی مربوط به دوره قاجار و همچنین پیکرک هایی که نشانگر پوششهای مختلف مردم ساوه در زمان قاجار می باشد به نمایش در آمده است .   

 

 

موزه آشتیان

تاریخچه :

در بافت قدیمی شهر آشتیان خانه ای تاریخی وجود دارد که مردم آشتیان صاحب اولیه آن را شخصی به نام میرزا هدایت ا... وزیر دفتر می دانند . میرزا هدایت ا... ( پدر دکتر محمد مصدق ) از رجال و مستوفیان بنام همزمان با ناصرالدین شاه قاجار بوده و در دوره حکومت وی به وزارت لشکر و سپس به منصب وزیر دفتر برگزیده شد .  نامبرده که در زمینه ادب ، شعر ، فلسفه  و کلام سر آمد زمان بود با گذراندن بخشی از عمر خود در امور سیاسی ، در سال 1310ه ق به مرض وبا بدرود حیات گفت .

ویژگی های معماری بنای موزه:

بنای تاریخی میرزا هدایت ا... وزیر دفتر در عصر قاجار با استفاده از مصالح خشت ، گل ، چوب ، آجر و گچ است به دست هنرمندان معمار به باغی از لطافت  وزیبایی بدل شده است .

دسترسی به بنا از دو طریق ، یکی از درب واقع در کوچه واقع در ضلع شمال شرقی بنا و دیگری ازداخل بازار شهر آشتیان امکان پذیر است . این عمارت مشتمل بر راهروی ورودی ، میانسرا ( حیاط مرکزی ) ، آب انبار و فضای مسکونی و خدماتی در دو جبهه شمالی و غربی حیاط می باشد . در حیاط بنا ،  حوض و مخزن آب انباری قرار دارد که روزی از قنات شهر پر می شده است دسترسی به پاشیر این آب انبار از گوشه جنوب شرق حیاط ، از طریق چند پله میسر می­باشد . در نمای جبهه شرقی و جنوبی حیاط طاق نماهایی در یک یا دو طبقه ، با قوس جناقی به اجرا در آمده اند .

بخش شاه نشین عمارت در طبقه فوقانی دارای سقفی بلند تر از اتاق های طرفین است و با مقرنس های گچی تزئین شده است . ارسی هایی با پنجره های مشبک و شیشه های رنگین بر روی حیاط باز می شود و هنگامی که باز می­شود فضای سر سبز میانسرا به ساکنین هدیه می شود .

به طور کلی آرایه های معماری و تزئینات بنا که شامل گچبریهای زیبا با موضوعات گل و گیاه در سقف  ، دیوار اتاقها و همچنین نقوش روی چوب سقف پیشانی بنا ، آبنما و آجر کاری های عمارت یاد شده می باشد فضای به یاد ماندنی را به تصویر کشیده است .

موزه آشتیان با همکاری شورای اسلامی شهر آشتیان پس از مرمت و تجهیز در خرداد ماه سال 85 توسط اداره کل میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری استان مرکزی به عنوان موزه شهر آشتیان افتتاح شد .

آثار به نمایش در آمده در این موزه عموماً توسط علاقه مندان به مواریت فرهنگی در شهر آشتیان اهداء شده و شامل نسخ خطی ، سفالینه های دوره اسلامی ، ابزار و وسایل روشنایی ، وسایل آشپزخانه ، ابزارآلات کشاورزی و ...  است . 

 

 

موزه صنایع دستی حسن پور 

تاریخچه بنای موزه

    اگر چه درباره بانی و سازنده اولیه بنا اطلاع دقیقی در دست نیست اما با توجه به ماده تاریخ " سنه 1335 " هجری قمری که در پیشانی نمای ضلع شمالی بنا نوشته شده است ، بنا در دوره احمد شاه قاجار احداث شده است . با توجه به بررسی ها و تحقیقات صورت گرفته احداث خانه مذکور را به حاج علی مشیری ، از تاجران و بازرگانان فرش در سلطان آباد ( اراک امروزی ) نسبت می دهند . این بنا در ابتدا به عنوان محل شرکت فرش و بعدها به عنوان مدرسه ای با نام مدرسه مجیدی به محل تعلیم و تربیت اختصاص یافته است . مرحوم جواد حسن پور آخرین مالک بنای مورد بحث بوده که از آن به عنوان خانه مسکونی استفاده نموده است .

اثر تاریخی مذکور در سال 1374 توسط اداره کل میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری از وراث آقای حسن پور خریداری و پس از انجام عملیات مرمت و بازسازی در سال 1382 به عنوان موزه صنایع دستی و هنرهای سنتی در مرکز استان مورد بهربرداری قرار گرفته است .

این اثر ارزشمند در تاریخ 16/1/1377 به شماره 1985 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است . 

 موقعیت موزه:

این خانه در بافت تاریخی اراک و مجموعه بازار درگذار سپهداری به فاصله 5 متری از گذر اصلی مجموعه بازار واقع شده  به طور یکه از منزل مذکور می توان به قدیمی ترین مدرسه و مسجد شهر یعنی مدرسه سپهداری و نیز به قدیمی ترین حمام به نام حمام چهارسوق و سایر نقاط بازار مانند قدیمی ترین بانک ( بانک ملی ) دسترسی پیدا کرد .

مشخصات ساختمان حسن پور: 

خانه حسن پور همچون بناههای اولیه مسکونی شهر سلطان آباد ( اراک فعلی) بنایی است درون گرا با یک حیاط مرکزی و در سه جهت شرق ، غرب و شمال دارای اتاق هایی است که به سمت حیاط گشوده می شود .  این بنا در زمینی به مساحت 600 متر مربع در دو طبقه احداث شده و طبقه همکف اتاقهای زمستان نشین و طبقه اول اتاقهای شاه نشین و تابستان نشین را شامل می شود. سازه اصلی بنا از خشت تشکیل شده و پی ها را به وسیله سنگهای بزرگ و دوغاب گل- آهک ساخته اند. نماسازی بنا با استفاده از آجر انجام پذیرفته و عمده تزئینات بنا را تزئینات کاشیکاری و آجرکاری تشکیل می دهد . بنا از سه سوی غرب، شرق و شمال دارای قسمت شبستان و اعیان نشین می باشد اما از طرف جنوب فاقد مثتحدثات است . در قسمت شبستانها اطاقهای مسکونی ، آشپزخانه ، انبار ، دستشویی و نانواخانه واقع شده و در آشپزخانه و انبار جایگاههایی مخصوص ذخیره انواع مواد غذایی وجود دارد . سراسر قسمت اعیان نشین از طریق دربها و گذرگاهها به یکدیگر راه دارند کف حیاط حدود 5/1 متر از کف خیابان پایین تر بوده و اتاقها نور لازم را از حیاط می گیرند . مصالح به کار رفته در این ساختمان از سنگ آهک ، آجر ، خشت ،گل ، چوب تشکیل شده و تمامی نمای  بیرونی ساختمان با آجر کاشی و اشکال اسلیمی آجری تزئین شده است .

بخش های مختلف موزه

1 – گالری خط و خطاطی : در این مجموعه آثار خوشنویسی و تذهیب هنرمندان معاصر نمایش داده شده است .

2 – گالری سفال، شیشه و سرامیک : در این بخش آثار مختلفی از انواع ظروف سفالی ، شیشه و سرامیک دیده می شود .

3 – گالری فرش و گلیم: در این بخش فرشهای منطقه ساروق که یکی از مناطق معروف فرش بافی در استان مرکزی است و همچنین گلیم نقش برجسته خمین و دیگر فرشها دیده می شود.

4 – گالری فلز و آثار حجمی : در این بخش آثار قلمزنی هنرمندان اراکی ، ملیله کاری زنجان ، ورشو و برنج بروجرد و دیگر آثار ساخته شده با فلز دیده می شود .

5 – گالری آثار چوبی : آثار چوبی منبت و معرق عمده ترین اثار این بخش را تشکیل می دهند .

6- گالری منسوجات : در این بخش انواع البسه سنتی به نمایش گذاشته شده است .