قنات قصبه؛ میراثی برای بشریت

تاریخ حفر این قنات به 2500 سال پیش و دوران هخامنشیان می رسد و از همان زمان تاکنون، یکی از مهمترین منابع تامین آب مردم شهر گناباد برای مصارف مختلف بویژه کشاورزی بوده است.

این قنات از یک رشته اصلی و شش رشته فرعی تشکیل شده و در مجموع 427 حلقه چاه متصل به یکدیگر دارد که عمق چاه اصلی آن موسوم به مادرچاه به 300 متر می رسد. مجموعه چاههای یادشده به طول 33 کیلومتر از منطقه ای به نام سیاهکوه به یکدیگر وصل می شود تا سرانجام آب شیرین آن در منطقه کوی شرقی گناباد روی زمین ظاهر شده و دشت وسیعی را در قصبه شهر و مناطق اطراف آن زیر کشت انواع محصولات زراعی و باغات میوه ببرد.

دبی آب قنات قصبه در حال حاضر حدود 150 لیتر در ثانیه است، اگرچه طبق اسناد تاریخی این رقم در گذشته تا 600 لیتر بوده و بروز زلزله، ریزش چاهها و خشکسالی موجب کاهش آن شده است.

قنات قصبه در سالهای اخیر به یک جاذبه مهم گردشگری نیز تبدیل شده است به گونه ای که هر ساله دهها هزار گردشگر را از داخل و خارج از کشور به سوی خود می کشاند و انتظار می رود با ثبت جهانی آن، هر روز بر شمار بازدیدکنندگان آن افزوده شود.

با این حال، کارکرد اصلی آن، همچنان تامین آب کشاورزی منطقه است، اما به دلیل سنتی بودن نحوه توزیع آب و عدم مدیریت درست آن، استفاده مطلوبی از آن نمی شود؛ آنهم در منطقه ای کویری که آب بیش از هر جای دیگر، کالایی ارزشمند و نایاب است.

 

**قنات قصبه و معضلی به نام خرده مالکی

آب قنات قصبه از دیرباز بر اساس فنجان (ساعت آبی سنتی) بین مالکان و سهامداران آن تقسیم می شود. به گفته مسئولان مربوطه، در حال حاضر آب این قنات به 4104 فنجان تقسیم می شود که هر فنجان معادل 8 دقیقه است. به این ترتیب، مدار آب در تاریخی ترین قنات ایران 24 روز طول می کشد. مدار آب به عنوان دوره چرخش آبیاری است و هر عضو بر اساس تعداد فنجان آبی که در اختیار دارد، در هر دوره از آن سهم می گیرد.

هرچند، با توجه به تعداد فنجانها بطور منطقی دوره گردش آب باید 23 روز باشد اما مدار آب را 24 روز در نظر گرفته اند تا هم حق الزحمه میراب در نظرگرفته شود و هم جبران برخی کسری ها و کمبودها را در توزیع آن بکند. با وجود این، به دلیل مدیریت نامناسب برخی مسئولان تقسیم آب که به آنها «میراب» یا در عرف محلی، «مولف» می گویند و یا کشت بیش از اندازه برخی محصولات، مدار آب قصبه گاه حتی به 60 روز نیز می رسد.

در نتیجه، آب بموقع در اختیار زمین و کشاورز قرار نمی گیرد و ادامه حیات و باردهی محصولات کشاورزی را با مشکل مواجه می سازد. معنای روشن این وضعیت، هدررفتن آب در منطقه ای است که به شدت با مشکل تامین آب روبرو است.

بررسی ها نشان می دهد در حال حاضر تعداد 700 فنجان آب قصبه در اختیار اداره اوقاف و امور خیریه و 850 فنجان نیز متعلق به آستان قدس رضوی است که به صورت اجاره، به کشاورزان واگذار می شود. 93 فنجان آب نیز وقف مسجد جامع تاریخی گناباد است، 171 فنجان در اختیار موقوفه ای به نام امیر حسنخانی قرار دارد و مابقی آن به میزان 2290 فنجان در مالکیت مردم یعنی کشاورزان خرده مالک است، به گونه ای که بسیاری از افراد در حد یک فنجان و برخی حتی نیم فنجان مالک آن هستند.

علاوه بر آن، مالکان بزرگ نظیر اداره اوقاف و آستان قدس نیز موقوفات خود را به خرده مالکان بسیاری به صورت استیجاری واگذار کرده اند تا در نتیجه آن، آب معروفترین قنات ایران بین هزاران کشاورز با زمینهای کوچک زراعی تقسیم شود.

همین خرده مالکی و یکدست نبودن زمینهای کشاورزی، بزرگترین مشکل توزیع آب قنات قصبه و عدم بازدهی مناسب آن به شمار می رود و این در حالی است که افراد خرده مالک نیز تاکنون هرگز حاضر به واگذاری آب و زمین خود به دیگران برای فعالیت در قالب تعاونی های بزرگ و زمینهای یکدست نشده اند.

از طرف دیگر، با وجود آنکه هر دو نهاد – اوقاف و آستان قدس- از مستاجرین خود (کشاورزان منطقه)، مبالغی تحت عنوان اجاره آب، (آب بها) دریافت می کنند اما به گفته برخی اعضای هیات امنای قنات قصبه، حاضر نیستند برای هزینه، تعمیر، نگهداری و بازسازی قنات قصبه پولی بپردازند.

در حال حاضر، اجاره یکساله هر فنجان آب قنات قصبه مبلغ یک میلیون ریال و هرمن زمین (یکصد متر مربع) کشاورزی، 70 هزار ریال است . به این ترتیب، سازمان اوقاف هر سال مبلغی حدود 700 میلیون ریال و آستان قدس 850 میلیون ریال تحت عنوان آب بها از قنات قصبه درآمد دارند و اگر اجاره بهای زمین را نیز به آن بیفزاییم، با توجه به اینکه هزاران هکتار زمین نیز در اختیار آنها است، ارقام یادشده چندین برابر خواهد شد.

برای بازسازی و نگهداری قنات قصبه و توسعه پایدار منطقه ، مالکان آن باید مجبور شوند چند درصد از درآمد خود را برای نگهداری قنات و لایروبی آن اختصاص دهند. بر اساس برخی گزارشها، در دوره اصلاحات ارضی در دهه 40 هجری شمسی، پنج درصد از درآمد قصبه برای نگهداری و لایروبی آن تعیین شده بود اما در حال حاضر، قانونی وجود ندارد تا مالکان را مجبور به پرداخت هزینه کند.

 

**تبخیر آب در استخرها و نهرهای روباز

یکی دیگر از مشکلات مهم قنات قصبه، وجود استخرهای روباز و جوی های آبی است که هیچ اقدام موثری برای کنترل آب در آنها صورت نگرفته است.

جوی های قنات هنوز سیمانی و بتنی نیست و در نتیجه، هدر رفت آب زیاد است. اگرچه در سالهای اخیر، شماری از جوی های آب، با بلوکه های بتنی بازسازی شده است، اما گویا مجریان طرح به اصرار اداره جهاد کشاورزی و برای افزایش متراژ طرح ناچار شده اند جوی های بتنی آب را کوچکتر از ظرفیت آب قنات بسازند.

این وضعیت موجب شده است از یکسو، حجم عظیمی از آب از جوی ها سرریز شده و به هدر رود و از سوی دیگر، از آنجا که حجم زیادی از آب در جوی ها حرکت می کند، بتدریج بلوکه ها سست و از جای خود کنده شود.به این ترتیب، اندک اقدامات اصلاحی انجام شده نیز کاملا غیرکارشناسی صورت گرفته و نتایج ناخوشایندی به همراه آورده است.

یکی دیگر از این اقدامات غیرکارشناسی، احداث پارک آبی قصبه شهر و استخرهای روبازی است که در مسیر آب قنات برای پرورش ماهی یا شنا ایجاد شده است. این استخرها نه تنها هیچگاه بازسازی و ترمیم نمی شوند بلکه علاوه بر آن، به دلیل روباز بودن، موجب تبخیر گسترده آبی می شوند که تحت تاثیر نور شدید خورشید در منطقه کویر قرار دارد. علاوه بر آن، مقادیر فراوانی آب نیز در کف و دیواره شکسته استخرها و حاشیه جوی ها جذب زمین می شود.

متاسفانه، استخرها از مدتها پیش و همان سال اولی که ساخته شد، به حال خود رها شده اند. کف و دیواره این استخرها باید ترمیم و بازسازی شود تا جلوی جذب و هدرروی آب را بگیرد و علاوه بر آن، باید سرپوشیده باشد.

یکی از کارشناسان می گوید: اگر با روش بیلانی کریدل - که یکی از شیوه های علمی معروف در محاسبه میزان تبخیر آب است- مقدار تبخیر آب از سطح دریاچه پارک شهر را در تیرماه محاسبه کنیم در خواهیم یافت 13000 لیتر آب به وسیله نور خورشید در یک ماه از آن تبخیر می شود.

کویر جایی نیست که آب را بتوان به صورت روباز نگهداری کرد چرا که تبخیر، اجازه نگهداری آب را به ما نمی دهد. در این شرایط، تنها عاملی که می تواند به صورت میکروکلیما ، محیط کویر را معتدل نگه دارد، تقویت فضای سبز و درختکاری است.

پارک کنونی قصبه دارای استخری بزرگ برای قایقرانی و پرورش ماهی است و بخش گسترده از اطراف آن نیز با وجود نهرهای متعدد آب، به جای درختکاری، سنگفرش شده است. این در حالی است که اگر از نظر علمی، پارک قصبه شهر به صورت یک فضای پردرخت درآید و آب داخلی جوی ها، حوض ها و آب نماهای کوچک زیر درختان قرار گیرد، هم مردم از این فضا برای اوقات فراغت، بهتر استفاده خواهند برد و در سایه درختان استراحتی خواهند کرد و هم اینکه، آب بیش از اندازه تبخیر و یا جذب زمین نخواهد شد.

بی تردید، اگر مردم در وضعیت کنونی سدها و اندک آب ذخیره شده آنها در مناطق کویری که در همان هفته های نخست سال ناپدید می شود، دقت کنند، خواهند فهمید که کویر جای نگهداری آب به صورت روباز نیست.

مردم گناباد با چشم خود، نظاره گر روش های خوب تهیه آب در کویر مثل زدن قنات ها و ایجاد آب انبارها و یخچال های قدیمی در منطقه هستند.در همه موارد یادشده، آب در مجاری سرپوشیده جریان دارد و نگهداری می شود و به همین دلیل است که مردم منطقه قرنها است از حاصل زحمات نیاکان خود بهره می برند.

مردم گناباد و دیگر مناطق کویری در گذشته چندان بهره ای از پول نفت و حقوق دولتی نداشتند و در نتیجه، درآمد زندگی خود را از طریق همین قنات ها تامین می کرده اند. بنابراین، تمام جوانب امر را سنجیده و بهترین روشها را برای استفاده از آب و خاک با توجه به اقلیم و وضعیت جغرافیایی منطقه انتخاب می کردند. اکنون نیز باید به همان روش نیاکان اما در چارچوبی درست و برنامه ای روشن و مطابق با شرایط اجتماعی و اقتصادی روز بازگردیم.

اگر به روشهای اداره آب قنات ها در قدیم توجه کنیم، درخواهیم یافت در آن زمان، نظام بنه بندی (صحرا) وجود داشته که در حقیقت، ایجاد مجتمع های زراعی به شیوه امروزی است. در این نظام، همواره تمام درآمدهای قنات ها محاسبه و سهم همه دست اندرکاران آن اعم از مالک، دهقان، مولف (میراب) ، مقنی (چاه کن) و هزینه های تعمیر و بازسازی قنات مشخص می شده است.

در حال حاضر، متاسفانه پیرشدن جمعیت کشاورزان از یکسو و بی توجهی فرزندان آنها به امور زراعت و باغداری و تمرکز آنها بر امور خدماتی، دولتی و تجاری از سوی دیگر، موجب شده است تا مدیریت قنات قصبه نیز با مشکلات جدی مواجه شود و عملا، مالکان و مسئولان آن اهمیتی به هدررفت آب ارزشمند قنات نمی گذارند و برنامه ای نیز برای بهبود این وضعیت ارایه نمی کنند. این وضعیت به نوبه خود، موجب شده است تا مولفان نیز برای اداره آب بی انگیزه شده و گاه، حتی از وضیت موجود و آشفتگی های آن به نفع خود استفاده کنند.

شاید افزایش جمعیت و خشکسالی های اخیر تلنگری از طرف خداوند برای کسانی باشد که به نعمت های اطرافشان توجه نمی کنند و آنها را بدون استفاده هدر می دهند. امید آنکه مسئولین و مردم منطقه مخصوصا کشاورزان زحمتکش با این تلنگر خود را بازیافته و بار دیگر دور هم جمع شوند و از روشهای جدید کشاورزی، یکپارچه سازی و آبیاری متناسب با شرایط اقلیمی منطقه استفاده کنند.

 

** هندسانی که قنات را نمی شناسند

مشکل دیگری که قنات تاریخی قصبه گناباد با آن دست و پنجه نرم می کند، مساله لایروبی و عدم صرف درست و کارشناسی هزینه هایی است که دولت در این زمینه پرداخت می کند.

متولیان می گویند با وجود ثبت جهانی قنات، متاسفانه، قناتها دیگر کارشناس خبره ندارند چون از یکسو، کسی جرات ورود و یا حوصله به کانالهای زیرزمینی قنات را ندارد و از دیگر سو، جوانان نمی دانند که چگونه باید آن را لایروبی کنند و مشکلات آن را برطرف سازند.

مساله مهم و قابل تامل در این زمینه، بی توجهی به قناتها در مراکز علمی و آموزشی کشور است. در حال حاضر، درسی به نام قنات در مدارس و دانشگاهها وجود ندارد و برای رشته هایی نظیر مهندسی کشاورزی یا عمران و دیگر رشته های مشابه حتی یک واحد درسی به نام قنات گنجانده نشده است. پس آنها چگونه می توانند حافظ قناتها باشند؟!

در این شرایط، از یکسو، فارغ التحصیلان دانشگاهها آگاهی و شناخت علمی درستی از قنات ندارند و از سوی دیگر، مقنیان و افراد خبره ای همانند قدیم وجود ندارد که قنات و مسائل آن را بشناسد و حاضر شود برای رفع مشکلات آن کاری بکند. در نتیجه، هزینه های دولتی برای رسیدگی به قنات به جای آنکه در چاههایی که عمق آن زیاد است و مسدود می باشد مثل عمق 300 متری چاه مادر که نیاز به مراقبت جدی دارد، در چاههایی با عمق 15 متر هزینه می شود و متولیان امر حتی حاضر نیستند سر چاه 300 متری را باز کنند.

شاید در قدیم پایین رفتن از چاهها با چرخهای دستی و چراغهای نفتی یا پیه سوز با مشکلاتی روبرو بوده اما در حال حاضر سازمان های مجری کشاورزی مثل جهاد کشاورزی و یا اداره آب و فاضلاب باید کارگران را به وسایل ایمنی ، بالابرهای برقی و تجهیزات روز مجهز کنند، کانال های زیرزمینی قناتها را مثل کانال های فاضلاب با لوله های از پیش ساخته شده بپوشانند و امکان پایین رفتن و کار کردن در هر عمقی از زمین را برای کارگران و مهندسان فراهم سازند؛ همان کاری که اکنون در شیوه های استخراج معادن و یا ساخت مترو انجام می شود و معدنکاران به وسایل و تجهیزاتی خاص مجهز هستند. بنابر این، دنیای امروز دیگر زمانی نیست که جامعه انتظار داشته باشد از روشهای هزاران سال پیش برای حفاظت از قنات بهره بگیریم.

 

**بهترین راه تامین هزینه های قنات

یکی از مشکلات اساسی قنات قصبه و بسیاری از قناتهای کشور این است که زمینهای کشاورزی آن، یکپارچه نیست و تولید محصولات کشاورزی به دلیل استفاده مردم از روشهای سنتی، درآمد اندکی دارد. به همین دلیل، نه تنها فرزندان خانواده ها برای ادامه راه پدر ترغیب نمی شوند بلکه کشاورز خرده پا حتی نمی تواند مقداری از درآمد خود را برای بازسازی و نگهداری قناتها تخصیص دهد.

در این میان، مردم عادی سهامدار قنات نیز نگران هستند که اگر عضو تعاونی ها و مجتمع های کشاورزی شوند مالکیت خود را نسبت به زمین یا آب خویش از دست می دهند.

این وضعیت موجب شده است تا در حال حاضر، هم آبهای ارزشمند و فراوان قنات قصبه هدر می رود و هم مدار 24 روزه آن تا 60 روز طولانی می شود. در نتیجه، آب بموقع در اختیار زراعت قرار نمی گیرد و هم آب، هم زمین و هم نیروی انسانی از دست می رود. جوانان هم چون این وضعیت را می بینند تمایلی به کشاورزی ندارند.

در این شرایط، بهترین راه آن است که مالکان عمده نظیر آستان قدس و اداره اوقاف، املاک خود را با هم یکپارچه کنند و مثل قدیم که شرکت زراعی فلاحت 17 سال برای آستان قدس کار می کرد، یک شرکت زراعی قوی و مدرن تشکیل دهند.

همانطور که پیشتر گفته شد 700 فنجان آب قنات قصبه متعلق به اداره اوقاف و 850 فنجان متعلق به آستان قدس رضوی است. چه خوب است که آنها اداره آب و زمین خود را به فارغ التحصیلان کشاورزی گناباد و فرزندان همین دیار واگذار کنند تا با همکاری جهاد کشاورزی و دانشکده کشاورزی دانشگاه آزاد اسلامی گناباد و مهندسان جوان، این قنات و دیگر قناتهای منطقه را به صورت یکپارچه زیر کشت ببرند. مطمئنا کشاورزان خرده پا بعد از اینکه بازدهی و درآمد محصولات را به روشهای جدید ببینند، به این شرکتها خواهند پیوست.

 

**شرایط اجتماعی جامعه

مساله دیگری که به زیان بهره گیری درست از قنات قصبه کمک کرده است، از نظر برخی کشاورزان پیشکسوت قنات قصبه، وضعیت امروزی جامعه است. آنها اعتقاد دارند کمکهای کمیته امداد و بهزیستی و یارانه های نقدی که به مردم داده می شود به ضرر توسعه کشاورزی و تولید است و موجب شده است دیگر کارگری برای شخم زدن باغها یا زمینهای کشاورزی و یا رفتن به چاه قنات وجود نداشته باشد چرا که آنها بدون زحمت و با دریافت یارانه ها و کمکهای مزبور، حداقل نیازهای روزمره خانواده های خود را دریافت می کنند.

پیشکسوتان قنات معتقدند با پرداخت بودجه و پول مستقیم به مردم از سوی دولت، اشتغال ایجاد نمی شود بلکه نیاز است دولتها، مردم را وادار به کار کنند. آنها می گویند در حال حاضر، اگر کارگری بخواهد روی زمینهای کشاورزان کار بکند باید همه محصول را هزینه آنها بکنیم و در نتیجه، درآمدی برای مالک با این روشهای سنتی باقی نمی ماند.

قنات قصبه و همه قناتها باید درآمد خوب برای مالکان و کشاورزان خود داشته باشند و مطمئنا بخش اعظم و ثابت آن باید از محل تولید محصولات آنها تامین شود. در این شرایط، دولت هم باید امکانات و وسایل لازم را از طریق ارگانهای مسئول در اختیار قنات و مسئولان آن قرار دهد.

 

**راز جاودانگی قنات

اسناد نشان می دهد دبی آب قنات قصبه در گذشته 600 لیتر در ثانیه بوده و تا کیلومترها دورتر از شهر گناباد، زمینهای مختلفی را زیر کشت می برده است اما درحال حاضر دبی آن به کمتر از 150 لیتر در ثانیه رسیده است.

مسائل زیادی باعث خشک شدن قناتها شده که مهمترین آن، عدم لایروبی و محافظت از قناتها بوده است. وقتی یک قنات بند می شود کسی نیست که آن را باز کند.

دومین عامل، حفرچاههای عمیق و نیمه عمیق در گناباد است که متاسفانه بعضی از آنها در محدود قناتها حفر شده و موجب خشکیدن آنها شده است.

این در حالی است که کیفیت آب چاه عمیق نسبت به قنات در بیشتر جاها بسیار متفاوت است و همین عامل باعث شده است که آب قنات بسیار گرانتر از آب چاه عمیق باشد. یک دلیل مهم آن است که آب قنات محصول را تشنه نمی کند اما با آب چاه عمیق، محصولات کشاورزی بسیار زود تشنه می شود.

از نظر علمی، آب قنات در طول مسیری که در کانالهای زیرزمینی حرکت می کند املاح خود را ته نشین می سازد و در نتیجه، آبی بدون املاح در اختیار زراعت قرار می دهد اما آب چاهها علاوه بر اینکه باعث تشنگی محصول می شود، موجب گسترش بیابانها و شورشدن زمینهای کویر شده و بیابان زایی را به دنبال دارد.

دومین دلیل برتری آب قنات به چاه عمیق آن است که قنات همواره جریان دارد و برای استخراج آب آن، نیاز به برق یا انواع سوخت نیست و اگر مشکلی در مسیر آن رخ ندهد یا حادثه غیرمترقبه ای نظیر زلزله در کار نباشد، همواره و بطور بی وقفه در شب و روز و زمستان و تابستان جاری خواهد بود در حالی که چاهها هزینه های بسیاری برای استخراج آب دارند.

راز جاودانگی قنات در طول تاریخ ایران نیز شاید در همین نکته نهفته باشد اما برای تداوم این جاودانگی همه انسانها باید به حریم قناتها احترام بگذارند و از حفر هر گونه چاه در مسیر آن بپرهیزند.

علاوه بر آن، برای بقای این میراث بشریت ، قنات های موجود باید بطور مداوم مراقبت و لایروبی شود.

در مورد قنات قصبه نیز باید زمین های کشاورزی آن، یکپارچه شده و جلوی هدررفت آبهای قنات را بگیرند. در این صورت، گناباد گلستان می شود چون آب شیرین قنات ها حتی با روشهای سنتی دو برابر چاههای آب شور محصول می دهد. از طرفی، یکپارچه سازی زمینها، هزینه کشاورز را به یک سوم کاهش داده و میزان برداشت محصول را به گفته کارشناسان اداره کشاورزی و تجربه قنات روستای شوراب در گناباد، سه برابر می کند.