همه دیدنی های سیستان و بلوچستان در یک جا

به گزارش بزنیم بیرون  این استان بیشتر آب و هوای گرم و خشک دارد اما در عین حال از تنوع آب و هوایی و اقلیمی ویژه ای برخوردار است و مناطق کوهستانی، جنگلی و باتلاقی نیز در این استان پهناور به چشم می خورد. زاهدان مرکز این استان است که از طریق راه آهن با میرجاوه پاکستان ارتباط دارد و از سوی کرمان هم به راه آهن سراسری ایران متصل است. استان سیستان و بلوچستان دارای 19 شهرستان، 32 بخش، 37 شهر، 110 دهستان و 9658 آبادی می باشد. 

 

شهرستان های استان سیستان و بلوچستان

 

ردیف	شهرستان	توضیحات (بر اساس تقسیمات کشوری سال 1393)	تعداد بخش	تعداد شهر	تعداد دهستان
1	ایرانشهر	مرکز این شهرستان، شهر ایرانشهر است. این شهرستان از شمال به زاهدان، از شمال شرق به خاش، از غرب به بم و جیرفت، از شرق به سراوان، از جنوب به نیک شهر و از جنوب شرقی به شهرستان سرباز محدود می شود. جمعیت این شهرستان بر طبق سرشماری سال 1390، برابر با 219796 نفر بوده است. شهرستان ایرانشهر با مساحت 18475 کیلومتر مربع در مرکز استان سیستان و بلوچستان قرار گرفته است. شهرستان ایرانشهر دارای اقلیم بیابانی گرم و خشک می باشد. مردم شهرستان ایرانشهر به زبان بلوچی و فارسی تکلم می کنند. بخش ها: مرکزی- بزمان- بمپور شهرها: بزمان- بمپور- محمدان- ایرانشهر دهستان ها: بزمان- آب رئیس- بمپورشرقی- بمپورغربی- ابتر- حومه- دامن	3	4	7
2	چاه بهار	شهرستان چاه بهار با مساحت 13162 کیلومتر مربع، در جنوب شرقی استان سیستان و بلوچستان قرار گرفته است. مرکز این شهرستان، شهر چابهار است. به دلیل نزدیکی با مدار راس السرطان و دریای عمان در تمام فصول سال دارای آب و هوایی معتدل است به همین علت چاه بهار نامیده شده است. این شهرستان از شمال به سرباز و نیک شهر، از غرب به جاسک در استان هرمزگان، از جنوب به دریای عمان و از شرق به پاکستان محدود می شود. جمعیت این شهرستان بر طبق سرشماری سال 1390، برابر با 264051 نفر بوده است. بخش ها: مرکزی- دشتیاری- پلان شهرها: چاه بهار- نگور دهستان ها: پلان- باهوکلات- سندمیرثوبان- نگور- پیرسهراب- کمبل سلیمان	3	2	6
3	خاش	مرکز این شهرستان، شهر خاش است. جمعیت این شهرستان بر طبق سرشماری سال 1390، برابر با 155652 نفر بوده است شهرستان خاش با مساحت 23105 کیلومتر مربع در مرکز استان سیستان و بلوچستان قرار گرفته است. مردم شهرستان خاش به زبان بلوچی تکلم می کنند و لهجه خاشی اصیل و زبان فارسی که اکثر آن ها سیستانی اند نیز رایج است. بخش ها: مرکزی- ایرندگان- نوک آباد شهرها: خاش- نوک آباد دهستان ها: ایرندگان- کهنوک- اسماعیل آباد- پشتکوه- سنگان- کارواندر- کوه سفید- اسکل آباد- تفتان جنوبی- گوهرکوه- نازیل	3	2	11
4	دلگان	شهرستان دلگان با مساحت 11755 کیلومترمربع از شهرستان های استان سیستان و بلوچستان است. این شهرستان تا سال 1386 به عنوان بخش دلگان شهرستان ایرانشهر شناخته می شد که در این تاریخ به شهرستان ارتقا یافت. جمعیت این شهرستان بنابر آمار سرشماری سال 1390، برابر 62813 نفر بوده است. بخش ها: مرکزی- جلگه چاه هاشم شهرها: گلمورتی دهستان ها: جلگه چاه هاشم- چاه علی- دلگان- گنبدعلوی- هودیان	2	1	5
5	زابل	شهرستان زابل با مساحت 13152 کیلومترمربع یکی از شهرستان های استان سیستان و بلوچستان در جنوب شرقی ایران است. مرکز این شهرستان شهر زابل است. دریاچه هامون که بزرگ ترین دریاچه آب شیرین در ایران است، در این شهرستان واقع شده است. جمعیت این شهرستان بر طبق سرشماری سال 1390، برابر با 259356 نفر بوده است. بخش ها: مرکزی شهرها: بنجار- زابل دهستان ها: بنجار	1	2	1
6	زاهدان	شهرستان زاهدان از توابع استان سیستان و بلوچستان است مرکز آن شهر زاهدان است. این شهرستان در جنوب شرقی کشور ایران قرار دارد. جمعیت این شهرستان در سال 1 میلیون نفر است. شهر زاهدان مرکز این شهرستان است.شهرستان زاهدان دارای آب و هوای بیابانی گرم و خشک می باشد. شهرستان زاهدان با مساحت 36581 کیلومترمربع در منطقه سرحد بلوچستان در شمال استان سیستان و بلوچستان قرار گرفته است. زبان اصلی ساکنان بومی شهرستان زاهدان، زبان سیستانی است. طبق سرشماری سال 1390، جمعیت این شهرستان 660575 نفر می باشد. بخش ها: مرکزی- نصرت آباد- کورین شهرها: زاهدان- نصرت آباد دهستان ها: چشمه زیارت- حرمک- دومک- نصرت آباد- شورو- کورین	3	2	6
7	زهک	شهرستان زهک با مساحت  945 کیلومترمربع یکی از شهرستان های استان سیستان و بلوچستان ایران است. مرکز این شهرستان، شهر زهک است. جمعیت این شهرستان بر طبق سرشماری سال 1390، برابر با 75419 نفر بوده است. بخش ها: مرکزی- جزینک شهرها: زهک دهستان ها: جزینک- خمک- خواجه احمد- زهک	2	1	4
8	سراوان	مرکز این شهرستان شهر سراوان است. جمعیت این شهرستان بر طبق سرشماری سال 1390، برابر با 175728 نفر بوده است. اکثریت مردم سراوان را مردم بلوچ بابیش از 93 درصد از جمعیت شامل می شوند که به جز برخی بلوچ های پسکوه و سراوان که شیعه اند بقیه دارای مذهب سنی می باشند. مساحت این شهرستان طبق آمار سال 1390، 13905 کیلومترمربع می باشد. بخش ها: مرکزی- بم پشت- جالق شهرها: سیرکان- جالق- سراوان- گشت- محمدی دهستان ها: بم پشت- کشتگان- کوهک اسفندک- جالق- کله گان- ناهوک- حومه- گشت	3	5	8
9	سرباز	شهرستان سرباز با مساحت 8594 کیلومترمربع یکی از شهرستان های استان سیستان و بلوچستان ایران است. مرکز این شهرستان، شهر راسک است. جمعیت این شهرستان بر طبق سرشماری سال 1390، برابر با 164557 نفر بوده است. شهرستان سرباز دارای چهار بخش و هشتصد روستا است. در این شهرستان ۷۰ درصد اهل سنت می باشند. بخش ها: مرکزی- پارود- پیشین- سرباز شهرها: پیشین- سرباز- راسک دهستان ها: پارود- مورتان- پیشین- زردبن- سرباز- سرکور- کیشکور- مینان- نسکند- راسک و فیروزآباد- جکیگور	4	3	11
10	سیب و سوران	شهرستان سیب و سوران به مرکزیت سوران در استان سیستان و بلوچستان قرار دارد. طبق آمار سال 1390، این شهرستان دارای 73189 نفر جمعیت و 6780 کیلومترمربع مساحت می باشد. بخش ها: مرکزی- هیدوچ شهرها: سوران- هیدوچ دهستان ها: پسکوه- سیب و سوران- هیدوچ- کنت	2	2	4
11	فنوج	شهرستان فنوج با مرکزیت شهر فنوج، یکی از شهرستان های استان سیستان و بلوچستان می باشد. وسعت این شهرستان در حدود 7730 کیلومتر مربع بوده و فاصله آن تا مرکز استان، 550 کیلومتر است. بخش فنوج در سال 1392 با تصویب هیئت دولت به شهرستان تبدیل شده است. بخش ها: کتیج- مرکزی شهرها: فنوج دهستان ها: فنوج- کتیج- محترم آباد- مسکوتان	2	1	4
12	قصرقند	شهرستان قصرقند به مرکزیت شهر قصرقند در سال 1391، به شهرستان تبدیل شده است. این شهرستان در محدوده 60 درجه و 18 دقیقه تا 61 درجه و 19 دقیقه طول شرقی و 25 درجه و 42 دقیقه تا 26 درجه و 32 دقیقه عرض شمالی قرار دارد. ارتفاع شهرستان از سطح آبهای آزاد دنیا، 503 متر و مساحت آن 6110 کیلومترمربع می باشد. قصرقند دارای شرایط اقلیمی گرم و نیمه مرطوب است. بخش ها: تلنگ- ساربوک- مرکزی شهرها: قصرقند دهستان ها: تلنگ- حمیری- ساربوک- شارک- هلونچگان- هیت	3	1	6
13	کنارک	شهرستان کنارک با مساحت 11567 کیلومترمربع یکی از شهرستان های استان سیستان و بلوچستان ایران است. مرکز این شهرستان، شهر کنارک است. جمعیت این شهرستان بر طبق سرشماری سال 1390، برابر با 82001 نفر بوده است. بخش ها: مرکزی- زرآباد شهرها: زرآباد- کنارک دهستان ها: زرآباد شرقی- زرآباد غربی- جهلیان- کهیر	2	2	4
14	مهرستان	شهرستان مهرستان به مرکزیت شهر زابلی، یکی از شهرستان های استان سیستان و بلوچستان می باشد. مساحت شهرستان در حدود 6101 کیلومترمربع و ارتفاع آن از سطح دریا 1264 متر می باشد. این شهرستان دارای آب و هوای نیمه خشک و معتدل گرم است. بخش ها: آشار- مرکزی شهرها: زابلی دهستان ها: آشار- ایرافشان- بیرک- زابلی	2	1	4
15	میرجاوه	شهرستان میرجاوه در شرق استان سیستان و بلوچستان واقع شده و بیش از 350 کیلومتر با کشور پاکستان هم مرز است. این شهرستان از شمال شرقی، شرق و جنوب شرقی با کشور پاکستان، از شمال و غرب با شهرستان زاهدان و از جنوب و جنوب غربی با شهرستان خاش ارتباط دارد. میرجاوه در سال 1391 به شهرستان تبدیل شده است. شهر میرجاوه، مرکز شهرستان است و مسافت آن تا مرکز کشور حدود 1900 کیلومتر می باشد. ارتفاع شهرستان از سطح دریا 858 متر و مساحت آن بیش از 6000 کیلومترمربع می باشد. بخش ها: ریگ ملک- لادیز- مرکزی شهرها: میرجاوه دهستان ها: انده- تمین- تهلاب- جون آباد- حومه- ریگ ملک- لادیز	3	1	7
16	نیک شهر	شهرستان نیک شهر با مساحت 22280 کیلومترمربع یکی از شهرستان های استان سیستان و بلوچستان ایران است. مرکز این شهرستان، شهر نیک شهر است. جمعیت این شهرستان بر طبق سرشماری سال 1390، برابر با 212963 نفر بوده است. بیشتر جمعیت این شهرستان از مهاجرین هستند که از لحاظ معیشتی دچار فقر شدید می باشند. بخش ها: آهوران- مرکزی- بنت- لاشار شهرها: بنت- اسپکه- نیک شهر دهستان ها: بنت- توتان ومهمدان- دستگرد- چانف- لاشار جنوبی- لاشار شمالی- چاهان- مخت- مهبان- هیچان- کهیری	4	3	11
17	نیمروز	شهرستان نیمروز به مرکزیت شهر ادیمی، یکی از شهرستان های استان سیستان و بلوچستان می باشد که در سال 1391 به شهرستان تبدیل شده است. این شهرستان از شمال و شمال غربی با کشور افغانستان و شهرستان نهبندان استان خراسان جنوبی، از جنوب با شهرستان زابل و هامون، از شرق با شهرستان هیرمند و از غرب با شهرستان زاهدان و نهبندان هم مرز می باشد. شهرستان نیمروز 8175 کیلومترمربع وسعت دارد و فاصله آن تا تهران 1823 کیلومتر می باشد. ارتفاع شهرستان از سطح دریا 489 متر بوده و از نظر اقلیمی دارای آب و هوای بسیار گرم و خشک بیابانی همراه با تابستان های طولانی است.   بخش ها: صابری- مرکزی شهرها: ادیمی دهستان ها: ادیمی- بزی- سفیدابه- قایم آباد	2	1	4
18	هامون	شهرستان هامون به مرکزیت شهر محمدآباد در شمال استان قرار دارد. هامون در سال 1391 با تصویت هیئت دولت به شهرستان ارتقا پیدا کرده است. این شهرستان از شرق با شهرستان زهک، از شمال با شهرستان های زابل و نیمروز، از غرب با بخشی از حوزه شهرستان نیمروز و از جنوب با شهرستان زاهدان و کشور افغانستان (110 کیلومتر مرز مشترک) هم مرز می باشد. مساحت شهرستان، 4987 کیلومترمربع و فاصله آن تا مرکز کشور در حدود 1754 کیلومتر است. ارتفاع شهرستان از سطح دریا 480 متر بوده و از نظر اقلیمی دارای آب و هوای گرم و خشک است. بخش ها: تیمورآباد- مرکزی شهرها: شهرک علی اکبر- محمدآباد دهستان ها: تیمورآباد- کوه خواجه- لوتک- محمدآباد	2	2	4
19	هیرمند	شهرستان هیرمند با مساحت 1100 کیلومترمربع دارای دو بخش مرکزی و قرقری مب اشد و ازغرب به شهرستان زابل ، از شرق به کشور افعانستان، از شمال به دریاچه هامون و افغانستان و از جنوب به شهرستان زهک منتهی مب شود. طبق سرشماری سال 1390، این شهرستان دارای 65471 نفر جمعیت می باشد. بخش ها: مرکزی- قرقری شهرها: دوست محمد دهستان ها: اکبرآباد- قرقری- جهان آباد- دوست محمد- مارگان	2	1	5

 

---

تاریخ و فرهنگ استان

سیستان و بلوچستان در تمام دوره های تاریخی از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده است. تشکیل اولین حکومت مستقل ایرانی بعد از اسلام، توسط یعقوب لیث صفاری در 248 ه. ق. تسخیر سیستان توسط مغول ها در سال 662 ه. ق. حمله وحشیانه تیمور لنگ به سیستان و قتل عام مردم آن در سال 785 ه. ق. از مهمترین اتفاقاتی است که تاریخ پر فراز و نشیب این استان در دوره اسلامی به خود دیده است. به نظر آنوبانینی در میان این حوادث تشکیل حکومت صفاریان توسط یعقوب لیث در تاریخ ایران دارای بیشترین اهمیت است. صفاریان همان گونه که ادوارد براون ذکر می کند: "مایه ی تجدید حیات ملی ایران بودند و حقی که این دودمان از این رهگذر بر گردن ایران دارند کم نبوده است." یعقوب لیث دارای اعتقادات شدید شیعی بوده است و شاید یکی از عوامل گسترش مذهب شیعه در منطقه سیستان نیز وجود همین حکومت باشد.

این سرزمین اساطیری از دو ناحیه شمال و جنوب تشکیل شده است. سیستان امروزی که قسمت شمالی استان را در برمی گیرد، در کتاب اوستا، یازدهمین سرزمینی است که «اهورامزدا» آفریده است. همچنین زادگاه رستم دستان قهرمان حماسی شاهنامه فردوسی می باشد. تاریخ نگاران سیستان را به گرشاسب، یکی از نوادگان کیومرث نسبت داده اند. نام سیستان از نام اقوام آریایی «سکا» اخذ شده است. «سکاها» در حدود سال ۱۲۸ قبل از میلاد، سیستان را به تصرف خود در آورده و در پهنه آن استقرار یافته اند. زمانی سیستان جزء متعلقات دولت ساسانی به شمار می آمد که به دست اردشیر بابکان فتح شد و در سال ۲۳ هجری قمری مسلمانان عرب این سرزمین را فتح کردند.

 

---

فرهنگ، زبان و گویش

منطقه سیستان و بلوچستان در طول تاریخ، معبر و گذرگاهی میان شرق و غرب بوده و به همین دلیل تركیب قومی آن نیز همواره در معرض تغییر، تحول و دگرگونی بوده است. مهم ترین محصول منطقه سیستان و بلوچستان، گندم است كه درصد قابل توجهی از زمین‎های زیر كشت را به خود اختصاص داده و صنایع آن نیز در اطراف شهرهای بزرگی چون زاهدان قرار گرفته است. شیوه های مختلف معیشت و زندگی، موسیقی سنتی و زیبا، صنایع دستی هنرمندانه و جذاب، آثار تاریخی و معماری کم نظیر، شهرهای باستانی چون شهرسوخته که با قدمت بیش از 3000 سال قبل ازمیلاد، بی گمان روزگارانی دراز یكی از مهمترین مراكز شهرنشینی آسیا در عصر مفرغ بوده، به همراه جلوه های طبیعی هچون ساحل دریای مکران (عمان)، منطقه آزاد چابهار، دریاچه مشهور و مذهبی- اسطوره ای هامون، سیستان و بلوچستان را به یکی از استان های جذاب ایران در زمینه گردشگری تبدیل کرده است. صفاریان که بسیار میهن دوست بوده اند و به زبان فارسی علاقه ای تام داشته اند، بر فرهنگ و ادبیات ایران بسیار تاثیر گذار بوده اند، به نحوی که اولین شاعران ایرانی که اشعاری از آنان در دست است، همچون محمد وصیف سگزی، بسام کورد سیستانی و محمد مخلد سیستانی، از میان سیستانیان و دربار صفاری بوده اند. از میان شعرای بزرگ ایران نیز می توان از فرخی سیستانی، صاحب قصیده مشهور "کاروان حله"، نام برد که یکی از مفاخر شعر پارسی به شمار می آید. سیستان و بلوچستان یادآور سرزمین پهلوانان اسطوره ای ایران (رستم، سهراب، زال و...) است و این سرزمین یل پرور مهد بسیاری از اسطوره های ایرانی بوده و کمتر دیرین نامه ای ست که نامی از این سرزمین نبرده باشد.

 

---

جاذبه های طبیعی و تفریحی

رودخانه

• رودخانه باهو کلات

رودخانه باهوکلات یکی از پر آب ترین رودخانه های استان سیستان و بلوچستان به شمار می رود و عامل اصلی زندگی و آبادانی در جنوب بلوچستان به حساب می آید. این رودخانه آب های مناطق وسیعی از صفحات جنوبی شهرستان های ایرانشهر و چابهار را جمع آوری کرده و به دریای عمان سرازیرمی کند. رودخانه باهوکلات از کوه پیرآباد در 47 کیلومتری جنوب شرقی ایرانشهر سرچشمه می گیرد و به نام رودخانه رگاب (ریگاب) دهستان سرباز را به سوی جنوب شرقی طی می کند و پس از پیوستن به رودخانه های دیگر و طی مسافتی پرپیچ و خم در نهایت در 90 کیلومتری شرق چابهار به خلیج گواتر در دریای عمان سرازیر می شود. طول رودخانه 340 کیلومتر و مساحت حوزه آبریز آن در حدود 8000 کیلومتر مربع است. این رودخانه به ویژه به دلیل زیستگاه تمساح ایرانی اهمیت جهانگردی طبیعی فراوانی دارد.

• رودخانه بمپور

بمپور از ارتفاعات شرقی ایرانشهر سرچشمه می گیرد و عامل فعالیت های کشاورزی درناحیه ایرانشهر و بمپور است. و یک سد انحرافی در بمپور بر روی آن احداث شده است. این رود پس از عبور از دشت بمپور به دریاچه فصلی جازموریان می ریزد.

• رودخانه هیرمند

این رودخانه، تنها شریان حیاتی سیستان است که از کوه های بابا در افغانستان سرچشمه می گیرد و پس از طی مسافتی طولانی وارد دریاچه هامون می شود. آب مصرفی دشت سیستان از طریق این رود تامین می شود. دوام و حیات رودخانه های منشعب از آن و دریاچه و مخازن چاه نیمه، به جریان آب هیرمند بستگی دارد. هیرمند در مرز ایران و افغانستان به دو شعبه تقسیم می شود. شعبه اصلی قسمتی از مرز مشترک دو کشور را تشکیل می دهد و سپس وارد افغانستان می شود. شعبه دیگر در خاک ایران به دو شاخه تقسیم می شود، یکی به طرف چاه نیمه و دیگری به طرف مناطق کوهک و زهک جریان می یابد که دو سد انحرافی در این دو ناحیه بر روی آن احداث شده است. در قسمت جنوبی دشت سیستان و در حوالی مصب هیرمند، گودال های طبیعی بزرگی وجود دارد که ضمن ذخیره آب برای آبیاری مناطق، از زیان های وارده در مواقع سیلابی شدن رودخانه هیرمند نیز جلوگیری می کند. مساحت این مخازن که به صورت دریاچه کوچکی درآمده اند در حدود 4700 هکتار است.

• رودخانه رابچ (فنوچ)

رودخانه رابچ در 120 کیلومتری جنوب غربی ایرانشهر از ریزابه های متعددی سرچشمه می گیرد و در حوالی روستای فنوج با رودهای رامپ، گواسن و کرزچی مخلوط می شود و به نام رود فنوج از دره ای در میان کوه های داندهور در شرق و سفید کوه در غرب به سوی جنوب روان می شود. پس از گذشتن از دهستان های گوناگون وارد شهرستان چابهار می شود و در نهایت به دریای عمان می ریزد. طول این رودخانه از محل سرچشمه حدود 185 کیلومتر است.

از دیگر رودخانه های استان می توان رود کاجو در شمال قصرقند، رودخانه کهیر در 38 کیلومتری شمال غربی نیک شهر، رودخانه کارواندر از شعبات اصلی رودخانه بمپور، رودخانه ماشکل (ماکشید) در 98 کیلومتری غرب سراوان و رودخانه سیانجان (تلخ آب) در 15 کیلومتری شرق زاهدان را نام برد.

کوه های و دشت های سیستان

این کوه ها چین خوردگی های فشرده ای هستند که با جهت شمالی و جنوبی، از غرب به بیابان لوت و از شرق به دشت سیستان منتهی می شوند. پلنگ کوه مشرف به دشت سیستان یکی از مهم ترین برجستگی های این ناحیه است. توده بازالتی کوه خواجه در حاشیه دریاچه هامون و در غرب زابل تنها عارضه مهم دشت سیستان است.

• دشت لوت

بزرگترین چاله فلات داخلی ایران دشت لوت است و بخشی از آن بین سیستان و بلوچستان قرار دارد. این دشت یکی از خشک ترین و گرم ترین دشت های جهان است و کمتر اثری از آب در آن دیده می شود. در قسمت غرب دشت لوت، بیابان دیگری به نام نمکزار وجود دارد که در فصل بارندگی بسیار صعب العبور می شود. نیمه شرقی دشت لوت را ریگ روان پوشانیده است. قسمتی از لوت جنوبی این سرزمین هموار و قابل عبور است. در دشت لوت بر اثر تابش شدید آفتاب و بادهای شمالی و غربی، توده های بزرگ ماسه، همواره به طرف جنوب و جنوب شرقی در حرکت اند و تپه های ماسه ای زنجیره ای را تشکیل می دهند.

• دشت سیستان

دشت سیستان یکی از دشت های داخلی ایران است که به طور متوسط 475 تا 500 متر از سطح دریا ارتفاع دارد و از آبرفت های رودخانه هیرمند و سیلاب های اطراف آن پوشیده شده است.

• کوه های بلوچستان

این کوه ها در جنوب کوه های سیستان، بین چاله لوت و جازموریان، بیابان ماشکل و سواحل دریای عمان گسترش شده اند.

• کوه بزمان

این کوه در شمال چاله جازموریان قرار گرفته و 3497 متر از سطح دریا ارتفاع دارد. امتداد آن از جانب غرب، به جبال بارز در استان کرمان متصل می گردد. این کوه چاله لوت را از جازموریان جدا می کند. بدنه این کوه از گدازه های آتشفشانی پوشیده شده و شهر بزمان در دامنه جنوب شرقی آن قرار دارد.

• قله تفتان

کوهستان و قله تفتان در جنوب شرقی ایران و در 50 کیلومتری شمال شرقی شهرستان خاش واقع شده است. این کوه که آتشفشان تفتان در آن قرار دارد، بلندترین کوه بلوچستان است که قله های متعددی دارد. قله آتشفشانی آن به نام چهل تن معروف است. قله چهل تن تفتان در فاصله 380 کیلومتری شمال دریای عمان قرار دارد. این قله دارای دو شاخک اصلی یکی در شمال که مرتفع تر است و زیارت نام دارد و دیگری در جنوب که کوتاه تر است و مادرکوه نامیده می شود. به این قله از سمت شمال شرقی «صبح کوه» و از طرف غرب «لرکوه» می گویند.

از دیگر کوه های استان می توان کوه ملک سیاه در کنار راه زاهدان - زابل، کوه بم دشت در حد فاصل سراوان و چابهار، رشته کوه های آهوران که دو شهرستان ایرانشهر و چابهار را از یکدیگر جدا می سازد و تنگه معروف سرحد، بین آن ها واقع شده است را نام برد.

دریاچه

• دریاچه چاه غیبی (گابی)

در جنوب غربی خاش واقع شده و مرکز تجمع سیلاب های فصلی است. در بهار دارای آب فراوان است و در دیگر فصول به مرداب تبدیل می شود و زیستگاه حیات وحش است.

• دریاچه جازموریان

دریاچه فصلی جازموریان در غرب بلوچستان قرار دارد و نیمی از آن در استان کرمان واقع شده است. مساحت حوزه آبریز آن 69000 کیلومتر مربع است. جازموریان مابین کوه های مکران و شاهسواران قرار دارد که از شرق به غرب تقریبا به طول 300 کیلومتر و از شمال به جنوب به عرض 100 کیلومتر گسترده شده است. رودهای هلیل رود و بمپور به این دریاچه می ریزند. خاک های جازموریان چندان شور نیست و زمین آن از سنگ ها، لایه های شنی و آهکی تشکیل شده است. جازموریان در دوره های اخیر زمین شناسی مسدود شده و سابقا رودهای فوق الذکر در جنوب غربی آن به دریای عمان می ریختند. جازموریان به علت زهکشی طبیعی آب شیرین دارد و شوری آن بسیار کم است.

• دریاچه هامون

دریاچه هامون یکی از پدیده های طبیعی ارزشمند از نظر ملی و بین المللی و در خور توجه ویژه است. این منطقه ویژه و منحصر به فرد، پناهگاه بسیاری از گونه های نادر حیوانی و گیاهی و کانون زنجیره های غذایی پهنه دشت کویر است که علاوه بر ارزش اقتصادی، محل آشیانه و تولید مثل انواع مختلف پرندگان، آبزیان و بعضی مهره داران دیگر است. همچنین پوشش گیاهی هامون محل مناسبی برای مخفی شدن و در امان ماندن بعضی از پرندگان، پستانداران و سایر آبزیان است. پوشش زیر آب دریاچه نیز همراه با نیزارهای آن در تامین نیازهای حیات وحش نقش اساسی دارند.

• دریاچه ماشکل

این دریاچه در نزدیکی سرحد ایران و پاکستان واقع شده است. آب رودخانه هایی که در آن می ریزند عبارتند از: ماشکل یا ماشکید و شاخه های سیمیش و رختک که از دامنه های شرقی کوه های سرحدی جاری می شوند. این دریاچه واجد ارزش زیست محیطی است.

• دریاچه سه دریا

این دریاچه ها از سه دریاچه کوچک در دامنه ها قلل کوه تفتان تشکیل شده اند. عمق دو دریاچه آن در قسمت شمالی کم است و اغلب آب گوار دارند و دریاچه دیگری که نسبتا بزرگ تر است، آب دایمی و شور دارد. این پدیده از جاذبه های طبیعی منحصر به فرد ناحیه بلوچستان است.

تپه

• تپه دهانه غلامان

این تپه مصنوعی که 28 متر ارتفاع دارد، در فاصله 44 کیلومتری شهر زابل واقع شده است. در اثر کاوش این تپه، آثار ساختمانی عظیم، بناهایی مفصل و با شکوه و در مجموع شهر نسبتا وسیعی نمایان شده است که مصالح آن ها از گل خام است. در قسمت شمال غرب دامنه تپه دهانه غلامان آثار یک معبد مربوط به دوران هخامنشی کشف شده است. در چهار گوشه این معبد، چهار برج دیده بانی وجود داشت. این معبد در دو نوبت (در روز) مورد استفاده قرار می گرفت و بنای آن دو طبقه بود. در قسمت شمال دهنه غلامان بنای بزرگ مستطیل شکل با 45 اتاق اصلی کشف شده است. تمام اتاق ها به شکل مستطیل و با زوایای 90 درجه است. این بنا فقط یک در ورودی در سمت شرق دارد. به جز آثار ذکر شده تعداد زیادی آثار سفالی و سنگ های آسیاب دستی و اشیاء کوچک چوبی و استخوان های گراز و چند اثر مهر بر روی گِل نیز پیدا شده است. خندقی به عرض حدود 30 متر ویرانه های درون شهر را از تپه های بزرگ جدا می سازد. اطراف خندق پر از آجر است و به وسیله همین آجرها، علیخان سنجرانی، قلعه کنونی را بنا نموده است. این قلعه به نام پایگاه نادعلی معروف شده است.

• تپه کوه خواجه

کوه خواجه یکی از آثار تاریخی ارزشمند و جالب توجه استان است که در ناحیه سیستان واقع شده است. این کوه به ارتفاع تقریبی 900 متر، مانند جزیره ای در وسط دریاچه هامون قرار گرفته است. بالای این کوه آثار آتشکده و کاخ عظیمی نمایان است که عمارات مختلف آن بر حیاط وسیعی مشرف است. این کاخ آثار زیادی از گچبری های قدیمی متقاطع، خطوط شکسته متوازی و نقاشی دیواری با نقش برش های اکانت و خدای یونانی اروس را در بر دارد. آتشگاه کوه خواجه از تالار چهار گوشی مرکب است که سر در بزرگی دارد و در اطراف تالار آن راهرویی با پوشش گهواره های هلالی تعبیه شده است. تاریخ ساختمان این آتشکده را حدود قرن اول میلادی می دانند و ویرانه های اطراف آن را هم به دوران اشکانی و ساسانی نسبت می دهند. در قسمت جنوب کوه خواجه پرستش گاهی وجود دارد که به "کرچک چل گنجه" معروف است. این بنا جایگاه پرستش ناهید بود. از آثار بعد از اسلام این مجموعه آرامگاه "خواجه مهدی ابن محمد خلیفه" است که در بالای کوه قرار گرفته است. دیگر بنای کوه خواجه، زیارتگاه "خواجه غلطان" است که هنوز هم مورد احترام مردم است و هر سال در آنجا قربانی ها می کنند. زیارتگاه "پیر گندم بریان" در همین تپه قرار دارد. سایر آثاری که در این کوه به دست آمده بیشتر به قوم "سکا" مربوط است که در حدود قرن دوم میلادی به این سرزمین مهاجرت کردند. در هر حال کوه خواجه و مجموعه آثار باستانی دوره های مختلفی که در دامنه آن وجود دارند، همراه با چشم انداز زیبای هامون و ویژگی های مردم شناسی ساکنان پیرامون آن یکی از جاذبه های ممتاز جهانگردی استان سیستان و بلوچستان به شمار می آید.

از دیگر تپه ها می توان تپه کلاتی بخشان، تپه روباهک، تپه مهتاب خزانه کوهک و تپه میل هارد در سراوان (مربوط به هزاره اول قبل از میلاد)- تپه سید میرعمر در بخش جالق، تپه تاسوکی در زابل و سیاهبون در چابهار (مربوط به دوره های قبل از اسلامی و اسلامی) را نام برد.

سواحل دریای عمان و خلیج فارس

قسمت جنوبی استان سیستان و بلوچستان با یکی از بزرگترین منابع آبی کشور (دریای عمان) همجوار است. این همجواری موقعیت ویژه ای را برای بهره برداری های جهانگردی و تفرجگاهی و انواع ورزش های آبی از سواحل دریای عمان به ویژه در ایام زمستان فراهم آورده است. در کناره های این دریا به خصوص در قسمت جنوبی شهرستان چابهار، صخره های بزرگی به وجود آمده اند که چشم اندازهای بسیار زیبایی را ایجاد کرده است. از این قسمت به خصوص در هنگام غروب آفتاب می توان به عنوان یکی از زیباترین سواحل ایران یاد کرد. قسمت هایی از سواحل دریای عمان ارزش های ممتاز تفرجگاهی و استراحتگاهی دارند. همچنین از برخی نواحی که اقدامات حفاظتی نظیر نصب تور در آن ها انجام شده به منظور شنا، قایقرانی، کرج رانی و اسکی روی آب و سایر ورزش های آبی استفاده می شود. آب دریای عمان دارای املاح کلروره سدیم و املاح مختلف دیگر است و همچنین گیاهان و جانوران دریایی به خصوص جلبک و پلانکتون دارد که اثرات مفیدی برای بدن انسان دارند. وارد شدن در آب دریا باعث انبساط و تحریک دستگاه گوارش، بالا رفتن تبادلات تنفسی و ایجاد احساس آرامش می شود.

جنگل ها

جنگل های استان سیستان و بلوچستان مانند جنگل های شمال یا غرب ایران انبوه نیست و اغلب به طور پراکنده در حواشی رودخانه، سرچشمه ها و مرتفعات قرار گرفته اند. در مناطقی از چابهار به طرف کنارک نشانه هایی از جنگل های کهور و گز دیده می شود که به علت کمی بارندگی، فرسایش خاک، جریان سیلاب های و غیره به شدت تنک و رو به کاهش است. در ناحیه معروف سرحد که سلسله کوه های تفتان و پنچ انگشت کشیده شده، شرایط طبیعی برای رشد و نمو درختان جنگلی نادر و کمیاب فراهم آمده است. از انواع گونه های مزبور می توان به پسته کوهی و بادام کوهی فراوان و درختان کهور، کنارچش، خرزهره، پیر، چگرد، انواع نی ها، زهرعقرب، انجیرهندی تمبر، یاس و... اشاره کرد. وسعت کل جنگل های استان حدود 5/1 میلیون هکتار برآورد شده است. در میان این جنگل ها انواع مختلفی از حیات وحش زندگی می کنند.

دره سرسبز رودخانه سرباز

این دره یکی از زیباترین نقاط طبیعی استان سیستان و بلوچستان است که در بعضی قسمت های آن، کوه های ماسه سنگی بوجود آمده اند. کف دره اکثرا از گیاهان کهور، زرشک، زالزالک، گزنسترن و توسکا پوشیده شده و از نظر گذران اوقات فراغت یکی از کانون های تفرجگاهی مهم استان به شمار می رود.

سد زهک

بعد از تعیین حق آبه توسط دولت انگلستان و کمپانی هند شرقی در مرز ایران و افغانستان ایجاد گردید نقش به سزایی در ذخیره آب کشاورزی و منطقه دارد مازاد آب رودخانه هیرمند که از طریق پریان مشترک به دورخانه ملکی می رسد بعد پرآب کردن هامون سه گانه به این می رسد دبی آب آن 500 میلیون لیتر مکعب آب می باشد، از جاذبه های طبیعی سیستان در شهرستان زهک است.

مناطق حفاظت شده حیات وحش

اهم گونه های جانوری مناطق حفاظت شده عبارتند از: تمساح- جبیر- سنجاب- نخلی شمالی- راسوی خاکستری هندی- هوبره- دراج- سوسمار- لاک پشت- پلیکان- فلامینگو- یوزپلنگ- گراز- آهو- کبک- کبک چیل- تیهو- دراج وبره- کل، مینا- بز- قوچ- میش- خرگوش- شغال- کفتار و خرس سیاه آسیایی.

اهم گونه های گیاهی مناطق حفاظت شده عبارتند از: خرزهره- قیچ- درمنه- انواع گون- ارجن- کهور- کنار- داز- خرما- زرشک- زارچ- زالزالک- گز- توسکا- زیتون وحشی- اورس- بیدتنگس و نسترن وحشی.

مناطق حفاظت شده استان سیستان و بلوچستان

• منطقه حفاظت شده باهو کلات (گاوندو)

 این منطقه در منتهی الیه گوشه جنوب شرقی کشور (در شهرستان ایرانشهر) در طول مرز پاکستان قرار دارد. این منطقه، مامن تمساح تالابی است که در رودخانه سرباز زندگی می کند.

• منطقه حفاظت شده هامون در زابل

 این منطقه در حدود 2011062 هکتار وسعت دارد و شامل دشت هامون، دریاچه یا تالاب هامون و رودخانه هیرمند است.

• منطقه حفاظت شده بزمان (در شهرستان ایرانشهر)

این منطقه در حدود 324688 هکتار وسعت دارد.

 

---

آثار تاریخی و فرهنگی

قلعه

• قلعه چهل دختران

در بالای دره سوخته و در کف عریض هامون، در جنوب غربی در نیک شهر، ویرانه ای از ساختمان مشهور به «چهل دختران» قرار دارد. این ساختمان دارای قلعه بلند و مناره ای است که بر روی دروازه ای در سمت شرق آن واقع شده اند. ساختمان این مناره نشان می دهد که در هر یک از طرفین دروازه دو اتاق طاقدار وجود داشته که شاید با مناره های "ساروتار" و "چهل برج" مرتبط بوده اند. ساختمان قلعه چهل دختران بر روی سکویی که از سنگ های بزرگی تشکیل شده، پابرجا مانده است. این سنگ ها را با گل رس بهم متصل ساخته اند و ردیفی از روزنه ها در بالای سکو، تعبیه کرده اند. این روزنه ها به بقای دیوارهای سنگی کمک کرده اند.

• قلعه قدیمی ایرانشهر

این قلعه که در گذشته حکمرانی بلوچستان بود، در زمان ناصرالدین شاه و به وسیله فیروز میرزا، فرمانروای بلوچستان در سال 1264 هجری قمری از آجر ساخته شده است.

• قلعه سام

این قلعه در فاصله 28 کیلومتری جاده زاهدان به زابل واقع شده و ساختمان آن به شکل ذوزنقه نا منظم است. قلعه سام دو دروازه شمالی و جنوبی با برج نگهبانی دارد. این قلعه به زمان پارت ها مربوط است و از خشت خام ساخته شده است. این قلعه 36 برج دیده بانی دارد که 9 برج آن در گوشه های قلعه و 28 برج دیگر در اطراف قلعه ساخته شده اند.

• قلعه سرباز

از قلعه های معروف بلوچستان است که در اوایل دوره اسلامی و به وسیله حاکمان محلی ساخته شده است. این قلعه در روستای سرباز قرار دارد.

• قلعه تیمور

قلعه تیمور در جنوب غربی زاهدان کهنه و در بخش پشت آب زابل واقع شده و به ساختمان آن دوره های مغول و صفویه مربوط است.

اماکن مذهبی

• امامزاده غلام رسولی

بنای گنبدی با ارتفاع بلند در حاشیه ضلع شرقی چابهار، قرار دارد. که قدمت آن به دوران تیموری مربوط است. بنای امام زاده در ضلع غربی حیاط بر روی صفحه ای بنا شده است. ورودی اصلی امامزاده در میانه ضلع غربی این پیشخوان قرار دارد. که سطح دیوار آن را با طاقچه ها با تزئینات گچی به شکل دایره های پشت سر هم در آورده اند. بر پیشانی ورودی بنا تزئینات نقاشی الوان با طرح های نقوش ستاره ای مشبک مشاهده می شود. طرح معماری بنا نشان می دهد که در عهد تیموری و سلجوقیان احداث و در عهد صفوی نقاشی های دیواری آن انجام یافته که اصالت و اهمیت جالب توجهی دارند.

از دیگر امامزاده های استان می توان قدمگاه حضرت علی (ع) در مرز مشترک ایران و افغانستان، زیارتگاه باباجامی در سراوان - هیتوک، امامزاده بی بی دوست در زابل و امامزاده ضحاک در سراوان را نام برد.

مسجد

• مسجد شاه علی

این مسجد در سال 847 هجری به امر ملک شمس الدین علی ساخته شده است. در این مسجد دو لوح حکاکی شده مربوط به اواسط قرن نهم هجری وجود دارد. یکی از این دو لوح، نشان می دهد که بنا توسط فردی از خاندان ملوک سیستان به نام "شاه علی" احداث شده است و لوح دیگر یادبود وفات "امیرغیاث الدین محمد کیانی" سرکرده شاخه کوچکی از خاندان ملوک سیستان است.

مسجد جامع زاهدان، مسجد جامع تشیع زاهدان، مسجد حکیم و مسجد شریفی در زابل، مسجد قدیمی سراوان و دارالعلوم در سراوان از مساجد قدیمی استان می باشند.

مقبره

• بقعه خواجه مهدی بن محمد حنیفه در زابل

• مقبره شیخ شمیل

مقبره شیخ شمیل در فاصله 162 کیلومتری چابهار به طرف ایرانشهر در «پوزک» نیک شهر واقع شده است و مورد توجه مردم محلی است.

آتشکده

• آتشکده کرکوی

این آتشکده در ناحیه کرکوی سیستان واقع شده است. ویژگی های معماری، شکل بنا و کارکرد آن نشانگر این است که این آتشکده به دوره ساسانیان تعلق دارد.

• آتشگاه و قلعه کله کنگ

این مکان باستانی که به دوره اشکانی، ساسانی بر می گردد یکی از 3 آتشگاه فعال و بزرگ شرق ایران در زمان زرتشت بوده است در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده منطقه مسکونی زرتشتیان بوده است که نیاز به پژوهش باستان شناسی وسیع دارد. قلعه کل کنگ که در روستای کله کنک قرار گرفته از آثار شاخص شهرستان زهک می باشد که محل سکونت خوانین نارویی در این منطقه بوده است معماری زیبا برگرفته از ویژگی های بومی و شهری با مصالح چینه، خشت و گل در 4 سال قبل سکونتگاه خوانین منطقه بوده است.

• مناره سکوت (دخمه های زرتشتی)

آثار دخمه ها یا منار سکوت در نقاط مختلف استان به تعداد زیادی مشهود است. پس از فتوحات اعراب و اشاعه عقاید اسلامی، تا قرن ها مذهب زرتشت در سیستان رواج داشت و آثار کنونی مناره های سکوت و آتشکده های موجود استان، یادگارهای مخروبه ای از همین دوران می باشد.

برج لار

این برج رد فاصله 8 میلی شرق تپه های چپو، بر روی یک سطح مرتفع قرار گرفته است که شبیه یک مناره است و آن را "برج لار" نیز می گویند. از فراز این برج جلگه های خاشرود و حدود دورتر آن در معرض دید نگهبانان و بینندگان قرار می گیرد. گویند در گذشته های دور، چنانکه جنگی روی می داد یا خطری بروز می کرد، نگهبانان بر روی این برج آتش می افروختند.

میل قاسم آباد

این مناره در مکران قاسم آباد زابل واقع شده و احتمالا از آثار دوره سلجوقی است. قسمت فوقانی آن شکسته و در ورودی آن نیز بر اثر تخریب و فرسایش به شکل گودالی در آمده است. بنای مناره بر روییک صخره پست استوار شده که بر زاهدان قدیم مشرف است. تمام ساختمان های پای مناره از خشت خام و کاه گل ساخته شده و آجرهای پخته ای را در آرایش های تزیینی و حاشیه ها و دیگر جزئیات معماری به کاربرده اند.

موزه زاهدان

این نمایشگاه در بخشی از ساختمان اصلی موزه در حال احداث زاهدان بر پا شده و شامل دو بخش مردم شناسی و باستان شناسی است. آثار مکشوفه از حفاری های منطقه در بخش باستان شناسی و ابزار و اشیای زندگی سنتی مردم سیستان و بلوچستان در بخش مردم شناسی به نمایش گذاشته شده است. از سال 1369 نمایشگاه دایمی عکس از شئون مختلف زندگی و نحوه معیشت مردم این منطقه در جوار این نمایشگاه برگزار شده است.

شهر سوخته

شهر سوخته در 60 کیلومتری جنوب زابل و در 6 کیلومتری قلعه رستم واقع شده و مشتمل بر تپه هایی است که حداکثر 50 متر ارتفاع دارند. این مکان یکی از مهم ترین مراکز تمدنی آسیا در عصر مفرغ بوده است. قدمت این تمدن را به 3500 تا 4000 سال قبل از میلاد تخمین می زنند. ضمن کاوش های علمی، بنای مستطیل شکلی با اطاق های چهارگوش، راهرو و پلکان ها و همچنین دیوارهای ضخیمی از خشت به بلندای 3 متر در انتهای این ساختمان باستانی نمایان شده که آتش سوزی وسیعی را نشان می دهد. از جمله اشیایی که ضمن کاوش در تپه های شهر سوخته هخامنشی به دست آمده، پیکر مفرغی زنی است که کوزه ای بر سر دارد و به نیمه دوم هزاره سوم پیش از میلاد تعلق دارد. سفال های رنگین، قدمت شهر سوخته را به هزاره چهارم، سوم و دوم پیش از میلاد می رساند که تمدنی همانند تمدن هند و بین النهرین داشته است. در حفریات شهر سوخته تعدادی قبور نیز به دست آمده است که عبارتند از: گودال های ساده که از نظر شکل خارجی فرم منظمی ندارند و شکل های چهارگوش، راست گوش و گاهی نزدیک به دایره دارند. از این گورها یک بار و به ندرت دوبار استفاده شده است و گاهی نیز دو جسد را یک جا دفن کرده اند. گودال های دو قسمتی که بیشتر دایره ای شکل اند و اکثر آن ها در لایه سنگ ریزه ای قرار دارند و به وسیله تیغه ای متشکل از یک تا پنج خشت به دو بخش تقسیم شده اند. قبور سردابه ای که بدون شک جالب ترین نوع قبور در شهر سوخته به شمار می روند و به صورت یک چاله زیرزمینی بیضی شکل در یک طرف کنده شده اند. این دخمه ها معمولا 180 سانتی متر عمق دارند، در صورتی که عمق طرف دیگر سردابه تنها 120 سانتی متر است. قسمت ورودی گور بایک دیوار خشتی پوشانده شده است. وقتی درِ گور با این دیوار بسته می شد، قسمت دیگر آن خالی می ماند. بعضی از این قبرها نیز دوبار مورد استفاده قرار گرفته اند. قبور شبه سردابه ای یا سرداب های کاذب که در ساختن سردابه، ابتدا یک گودال معمولی کنده و سپس در یک طرف آن با خشت اتاقکی ساخته اند. قبور خشتی که نوع نادر با شکل راست است و دیوارهای آن به وسیله یک خشت افقی پوشانده شده است. این قبور با استفاده از دو ردیف خشت ساخته می شدند و دیوارهای داخل آن را اندود می کردند.

شهر باستانی زرنج

ویرانه های شهر باستانی زرنج، پایتخت قدیم سیستان، در جلگه ای در اطراف دریاچه هامون باقی مانده است. اسناد تاریخی و آثار موجود نشان می دهد که شهر زرنج در زمان آبادی و پایتختی یکی از نواحی مشهور تاریخی دوران باستان و پیش از اسلام بوده است. تغییر مسیر هیرمند و شاید هم طغیان آن باعث شده است که آبادی ها و شهرستان های قدیم این ناحیه خراب شوند. در هر صورت، شهر زرنج در اوایل دوره اسلامی پایتخت یعقوب لیث و جانشینان وی بوده است. به نظر می رسد با شروع کاوش های علمی و مطالعات تاریخی آثار و بناهای فراوانی در منطقه زرنج از ادوار پیش از تاریخ و دوران هخامنشی، اشکانیان،ساسانی و اسلامی کشف خواهد شد.

زاهدان کهنه

دروازه معروف به بختیاری در روی دیواره شمالی شرقی قلعه بنا شده بوده است در کنار ارگ زاهدان کهنه یک مجموعه آرامگاهی به نام چهل پیر یا چهل و چهار پیر دیده می شود بنا بر روایات این مردان خدا توسط تیمور لنگ گردن زده شده اند در زاهدان کهنه و مناطق اطراف آن مجموعه بناها و ساختمان های بسیاری از دوران اسلامی وجود دارند یکی از این مجموعه ها در فاصله ای حدود 250 متری جبهه شمال شرقی و جنوب غربی این بنا که ضخامت آنها به 120 تا 150 سانتی متر می رسد بهتر از دیوارهای سایر جبهه ها که در جهت وزش باد قرار داشته اند باقی مانده اند در مرکز حیاط محصور این قلعه باقی مانده های بنایی بزرگ وجود دارد که اتاق های آن دور تا دور تالاری به اندازه های تقریبی 70 تا 90 متر قرار گرفته اند عظمت و بزرگی این ساختمان نشان می دهد که این بنا احتمال بسیار زیاد در محل سکونت امیر و حاکم منطقه بوده است وضعیت موجود ساختمان همچنین نشان دهنده این نکته است که ورودی اصلی آن در جبهه شرقی و در جایی قرار داشته است که توده های ضخیم باقی مانده خشت و گل و چینه نشانی از وجود پلکانی است که این در را به داخل تالار متصل می کرده است در پشت دیوار تالار مرکزی بقایای ساختمان دیگری وجود دارد که حاکی از وجود پلکان دیگری این بار برای رفتن به پشت بام و یا طبقه دوم احتمالی بنا بوده است خشت های استفاده شده در این جا قدری کوچکتر از خشت های ارگ زاهدان کهنه به اندازه های 25*5/1* 7 سانتی متر و نیز 25 *25 *7 سانتی متر بوده است تعداد دیگری از بناها و آثار ساختمانی نیز در همین جا دیده می شوند که احتمالا برای انجام خدمات جانبی دربار حاکم وقت بنا شده اند یکی از آن ها ساختمانی بزرگ در کنار دیوار جنوب غربی است که دارای نقشه ای شبیه ساختمان مرکزی قلعه است در بخش شمال غربی این بنا و یا مقداری فاصله از آن باقی مانده های دو بنای دیگر دیده می شوند که اهالی یکی از آنها یخدان و دیگری را مسجد محل می دانند در ساختمان منتسب به مسجد بقایای محراب که به طرف قبله بوده است تا زمان بازدید انیشتین وجود داشته است در جهت شمالی غربی زاهدان کهنه و در طول همان لبه گلی تراس بلندی که به شهر دوران اسلامی اخیر زاهدان کهنه در روی آن بنا شده است آثار یک آبراهه قدیمی دیده می شود و مقدار قابل توجهی سفال از نوع سفال های لعاب دار دوران اسلامی زاهدان کهنه در سطوح مختلف آن پراکنده است. این آثار در حدود 9 کیلومتری شمال غربی تپه شهرستان وروی بلندی هایی بین رود ناصر و رود پریان واقع شده اند.

دهانه غلامان

در دو کیلومتری روستای قلعه نو از توابع شهرستان زهک واقع شده است. بناهای متوسط و کوچک و سکونتی شهر در محله مسکونی و در غرب ساختمان بزرگ شماره 3 قرار دارند و در بخش جنوبی و در فاصله حدود 2 کیلومتری هسته اصلی شهر آثار و بقایای بنای بزرگی وجود دارد که از آن با نام بنای نظامی و پادگان یاد شد ه است دیوارهای بزرگ و حجیم این بنای عظیم مربع دارای تقریبا 200 متر طول و حدود 3 الی 4 متر پهنا است مهمترین ساختمان شهر بنای معروف به بنای شماره 3 است با توجه به اجزای معماری و آثار پیدا شده و در آن به همراه اجاق ها و آتشدان - سکوها و محراب های موجود نشان دهنده آن است که این بنا دارای کاربری مذهبی بوده است آثار سوختگی خاکستر و استخوان های زیر سوخته و نیم سوز داخل اجاق ها و در روی سکو و محراب ها و برخی مخازن مخصوص نگهداری آتش این ساختمان دیده شده است آیین مردم دهانه غلامان یکی از آیین های مشترک ایرانی هندی منطقه بوده است که به خاطر تسامح مذهبی هخامنشیان توانسته به موجودیت خود در سیستان ادامه دهد این شهر احتمالا همان زرنکای یاد شده در کتیبه های هخامنشی و زرین مورخان یونانی است که از نظر محل با زرنج دوران اسلامی تفاوت دارد شهر دهانه غلامان با همان سرعتی که به وجود آمده از بین رفته است عدم وجود هر گونه شی و خالی بودن محوطه های حفاری شده از بقایای سکونت نشان دهنده تخلیه شهر با نظم و ترتیب بوده است و در نتیجه نمی توان عاملی خارجی چون جنگ و یا آتش سوزی را در تخلیه و ترک آن دخیل دانست پس از ترک دهانه غلامان در اواخر سده پنجم و نخستین دهه های سده چهارم پیش از میلاد این شهر برای مدت کوتاهی و به صورت فصلی مورد استفاده بیابانگردان و شبانان بوده است و پس از آن شن های روان به تدریج ساختمان ها و بناهای را برای مدتی بیش از 2000 سال از نظرها پوشانده است. آثار موجود دهانه غلامان بر روی یک سلسله بلندی های طبیعی به طول تقریبی 5/1 و به پهنای 300 تا 800 متر و در کنار بقایای دلتای قدیمی و خشک سنارود واقع شده است بقایای موجود این شهر از دو گروه ساختمان اصلی و تعدادی از بناهای منفرد ترکیب شده است یک قسمت شهر در بخش غربی و در درازای آبراهه ای که بعدا شن های متحرک آن را کاملا پر کرده اند قرار داشته و بخش دیگر یعنی قسمت شرق شهر به دو بخش برابر تقسیم شده که آثار آن تا جایی که قبر بر گرفته است زردشت خوانده می شود ادامه داشته است و مجموعا تعداد 27 بنای قابل تشخیص شهر را بر گرفته است. ساختمان های شماره 1و 2 و 3 در بخش شرقی و بناهای شماره 15، 16، 17، 21 و 22 در شمال آبراهه قدیمی و در بخش غربی شهر واقع شده اند این ساختمان ها دارای کاربردهای همگانی و مذهبی و اجتماعی بوده اند.

 

---

غذاهای محلی

سفره سیستان و بلوچستان، سفره ای رنگین با فرهنگ غذایی ویژه عشایری و روستایی است. غذاهای محلی استان سیستان و بلوچستان در ارتباط مستقیم با شیوه معیشت عشایر و ایلات است. گروهی از این غذاهای محلی در مناطق شهری نیز متداول است از آن جمله می توان به انواع ماهی (دوغ ماهی، آبگوشت ماهی و خورشت ماهی)، شیرداغ، ماچدوه، تباهک، ماشک، هتنگ باقلا، اناردانه، خوراک بادنجان، جلوآی آبی یا سبزگ، قادلمه، سوتلاش و ده ها نوع خورشت و چاشت دیگر اشاره کرد.

 

---

موسیقی محلی

موسیقی بومی و ترانه های فولک مردم سیستان و بلوچستان ظرافت و لطافت ویژه ای دارند. ترانه های محلی بلوچ بیشتر در مراسم جشن عروسی و مخصوصا عید فطر خوانده می شود. مشهورترین این ترانه ها عبارتند از: ترانه میرعلم، بلبل، چاکرتا، آرمان گل آره، بلبل، وشتوراناو زهیرک. اکثر ترانه های محلی سیستان ارتباط مستقیمی با محیط طبیعی، شیوه زندگی و باورهای دینی و اعتقادی مردم دارند. اشعار و داستان های شفاهی مردم استان نیز در باورهای فرهنگی و شیوه زیست و ارتباط آن ها با محیط ریشه دارد. بلوچ ها به داستان های محلی جن و پری دلبستگی دارند و داستان های عشقی و عاطفی آنها بسیار ظریف و پر معنی همراه با تبلیغ روح شجاعت و دلاوری است. اشعار محلی بلوچ غالبا در مراسم اعیاد و مخصوصا عید فطر خوانده می شود و موزیک محلی که با سرنا، دهل و طبل نواخته می شود آن را همراهی می کند. آلات اصلی موسیقی سیستان و بلوچستان «قیچک» و «دهل» است. «قیچک» یکی از سازهای اصیل و سنتی است که در نواحی بلوچستان، ترانه های محلی را با نواختن آن همراه می سازند. «دهل» نیز یکی از سازهای ضربی موسیقی مردم استان است که همراه سرنا نواخته می شود. در جشن های عروسی و رقص های محلی از آن استفاده می کنند.

 

---

صنایع دستی

• سوزن دوزی بلوچ

سوزن دوزی عبارتست از کارهای دست دوزی که تنها با مدد دستان توانا و فکر خلاق هنرمندان بر عرصه پارچه جاودان می گردد، و آنچه بر جای می ماند تنها حاصل ذوق، سلیقه، ابتکار و استعداد قابل تحسین هنرمندان این وادی است این هنر در بلوچستان پیشینه ای دراز دارد و می توان آن را عصاره درد و دل های زنانه و بازتاب خاطرات تلخ و شیرین قومی در طول تاریخ برشمرد که خود آمیزه ای ذهنی از آهنگ و ریتم حرکت دست ها گردیده است و منجر به پدید آمدن آثاری جاودان و جاودانه بر تار و پودی سرد و بی روح می گردد.

انواع محصولات سوزن دوزی عبارتند از: رومیزی، سجاده، کوسن، روتختی، جانماز، سفره عقد، پرده، آباژور، اشارپ، پشتی و ...

از جمله عمده ترین مراکز سوزن دوزی استان می توان به: اسپکه، بمپور، نکوچ در ایرانشهر، پیپ، مته سنگ، چانف در نیکشهر، روستاهای ایرندگان و مارندگان در خاش، جالق، سوران، گشت، کله گان در سراوان و همچنین در شهرستان زاهدان اشاره نمود.

• خامه دوزی سیستان

این نوع سوزن دوزی، خاص منطقه سیستان است که نقوش آن توسط نخ ابریشمی یا پنبه ای که معمولا به رنگ سفید است بر روی پارچه پنبه ای یا کتانی دوخته می شود. نقوش با توجه به نوع دوختشان حالت برجسته ای بر روی پارچه دارند که این حالت موجب زیبایی پارچه می گردد. کاربرد خامه دوزی بر روی لباس، جانماز، رومیزی، کوسن و عرقچین می باشد.

• سکه دوزی

 در گذشته ای نه چندان دور هنر سکه دوزی در خانواده بلوچ نقش صندوق پس انداز را داشته است به این صورت که زنان هنرمند بلوچ در مواقع گشاده دستی و رفاه، مازاد درآمد خانواده را تبدیل به سکه کرده و از آن در سکه دوزی استفاده می نمودند و در مواقعی که خانواده دچار تنگدستی می شده از سکه های پس انداز شده، کمک می گرفتند. امروزه این هنر، به عنوان تزیین رویه رختخواب پیچ و تزیینات دیوارکوب تولید و به بازار عرضه می شود.

• سفال

سفالگری هنر و صنعت ظریف و حساسی است که از شرق سرچشمه می گیرد و آمیزه ای از دقت نظر و تیزبینی و زیبایی پرستی شرقی. سفالگری را می توان نخستین هنر سنتی نام برد که از نیاکان و ادوار گذشته به ارث رسیده است با توجه به ظروف سفالین کشف شده در نواحی دهانه غلامان و روستای دامن می توان قدمت سفال را در این منطقه 2 هزار سال قبل از میلاد رقم زد.

زنان بلوچ با استفاده از خاک رس اطراف محل سکونتشان به ساخت ظروف می پردازند و برای زیبایی آن نقوشی را که سینه به سینه از مادر به فرزند رسیده مزین می کنند پس از پخت ظروف سفالین به دلیل نوع خاک به کار رفته در ساختشان بعد از پخت به رنگ قرمز در می آیند که خصوصیات فوق این نوع سفال را از سایر سفال های مناطق دیگر ایران متمایز کرده است ساخت سفال در حال حاضر در مناطق کلپورگان سراوان و روستای کوهک، سرباز، به صورت فعال و در مناطق هولنچکان، گلک، شاهی گور به صورت نیمه فعال است. از محصولات تولید شده توسط زنان بلوچ می توان به کوزه، چلیم، بشقاب، کاسه، قندان، سینی، گلدان، قوری، اسپند دودکن، خمیردان، سرخمیردان و ... اشاره نمود.

• حصیربافی

حصیربافی در منطقه سیستان با گویش خولک بافی و در منطقه بلوچستان با گویش تگرد تلفظ می شود. که از نظر نوع مواد اولیه با هم تفاوت زیادی دارند. خولک بافی از ساقه های نی و تگرد از برگ درختان خرمای وحشی (داز) بافته می شود. محصولات تولیدی حصیربافی سیستان عبارتند از: پرده، سایه بان و مصارف دکوراتیو نیز دارند و از محصولات تولیدی حصیربافی در مناطق بلوچستان می توان به روپگ (جارو)، پروند، سواس (نوعی کفش)، سمان (زیرانداز)، سفت ـ محلی (جانماز)، کچو (خورجین)، کپات (سبد کوچک) و ... اشاره نمود.

مهمترین مناطق تولید حصیربافی سیستان در شهرستان زابل و توابع آن می باشد و از مناطق تولیدی حصیربافی بلوچستان می توان به نیکشهر، سراوان و سرباز اشاره نمود.

• زیورآلات سنتی

 طلا فلزی جاودان و درخشنده است که اهمیت زیادی را در زندگی تاریخ بشر داشته است وجود کوره های ذوب فلز در این منطقه که شاید قدیمی ترین کوره های فلز در جهان باشد نشان از قدمت هنر فلزسازی در این منطقه می باشد زیورآلات سنتی اغلب برای خودآرایی و گاه ریشه های مذهبی نیز دارد تاریخچه بیشتر نگاره ها و نقشها و روش های تزیینی زیورآلات به روزگاران باستان برمی گردد.

هنر زیورآلات سنتی در این منطقه آمیزه ای از هنر میناکاری، مرصع کاری، مشبک کاری، منبت کاری و کنده کاری است. این هنر دارای تنوع محصولاتی است که می توان به در (گوشواره)، سینه ریز، پاورنج، چوری (النگو)، سربند، گردن بند، کپگو اشاره نمود.

• گلیم بافی

 در گذشته مردمان این منطقه نیز مانند سایر اقوام کوچرو در چادر زندگی می کردند و از گلیم به عنوان زیرانداز، نازبالش، کیسه های نمک و سفره استفاده می شد و برای تزیین آن از خرمهره و سکه بهره می گرفتند. طرح گلیم های بافته شده استان به صورت راه راه و نقوش به کار رفته ذهنی و برگرفته از محیط اطرافشان است. زنان سیستانی و بلوچستانی محیط پیرامونشان را می نگرند و در ذهن به صورت انتزاعی در می آورند و بر روی زمینه گلیم نقش می زنند. رنگ بندی تیره گلیم این منطقه را از سایر گلیم های مناطق دیگر متمایز می کند.

• قالی بافی

قالی و قالیچه های سیستان دارای یکی از اصیل ترین انواع قالی در کشور ماست. این هنر ـ صنعت مرهون کوشش و روحیه شاد و پر توان زن سیستانی بوده است.

زیراندازهای سیستانی به سه نوع تقسیم می شوند:

الف: تاریخی یا کهن

سنت قالی کهن سیستان به بافته های سکایی می پیوندد دارای گره ترکی که نشانه کهنترین قالی معروف جهان پازیریک است. مهمترین رنگ های به کار رفته در این قالی سبک کهن سیستان، رنگ سورمه ای، فیروزه ای، زرد و سرخ می باشد. نقشه های این سبک عبارتند از: خشتی، دوخشتی، خشته خشته (ترنج ترنج)، گلدانی، درختی.

ب: سنت قالی به سبک میانی

گره مورد استفاده فارسی است. رنگ بندی آن شبیه نوع کهن است و نقش های این سبک عبارتند از: نقش جنگلی، گل قندانی، چپات اشتر، مددخانی، قاب قابی.

ج: سنت قالی به سبک امروزی یا نو

نوع گره فارسی است. نقش های این سبک عبارتند از: محرمات، لچک ترنج.

• منگلیک: شیشه گری سنتی

پیشینه این رشته به سالیان گذشته برمی گردد. اهالی منطقه نیکشهر معتقدند این هنر توسط دراویشی که در حال عبور از این منطقه دچار بیماری سختی شده بودند و در جواب زحمات و کمک های مردم منطقه طلاسازی، سفالگری، کیمیاگری را به آنان آموختند منگلیک حاصل ترکیب نوعی سنگ است که از کوه های روستای تواران از توابع دهستان چاهان و خاکستر نوعی بوته بیابانی به نام کیلیا از مناطق دشتیاری و پیرسهراب و زرآباد چابهار به دست می آید. آماده سازی مواد خام، ذوب، پخت و پز، قالب گیری و رنگ آمیزه توسط هنرمندان محلی و سنتی انجام می گیرد و منگلیک حلقه های دورانی شکلی است از جنس بلور که مصارف درمانی و زینتی جهت آرایش زنان داشته است.