گنجینه آثار تاریخی همدان از عهد هخامنشی تا دوره اسلامی

بنابراین، پیش از آن که عزم سفر کنید و گام در مسیر پرجاذبه ایرانگردی بگذارید، بهتر است با منطقه ای که آن را به عنوان مقصد انتخاب کرده اید، بیشتر آشنا شوید. در این گزارش، بنا داریم شما را با تاریخ و ابنیه تاریخی یکی از شهرهای کهنسال و باستانی ایران که این روزها پذیرای مسافران پرشماری است، آشنا کنیم.

**همدان، از دیاکو تا پسیان

همدان، نخستین پایتخت تاریخی ایران و یکی از قدیمی ترین شهرهای کشورمان محسوب می شود که با وجود گذشت هزاران سال از زمان تأسیس، همچنان شکوفا، پرجمعیت و پررونق است. «تیگلات پالسر یکم»، پادشاه مقتدر آشور، در کتیبه هایی که 1100 سال پیش از میلاد مسیح حکاکی شده، از همدان با نام «اَمَدانه» یا «آمادی» نام برده است. برای همدان نام های «هگمتانه»، «آپیفانیا»، «آکسایا» و «اکباتان» راهم برشمرده اند؛ هرچند برخی از مورخان معتقدند «اکباتان» نام محل دیگری است که با مکان همدان امروزی تطبیقی ندارد. «احمد صابری همدانی»، در جلد نخست کتاب «تاریخ مفصل همدان»، «اَمَدانه» را قدیمی ترین نام همدان می داند. بنای این شهر را به «دیاکو»، نخستین پادشاه ماد نسبت داده اند. 

«هرودت» مورخ یونانی، در کتاب تاریخ خود آورده است که «دیاکو» محلی را که «هگمتانه» نامیده می شد، به عنوان پایتخت برگزید. تقریباً تمام مورخان، معنای «هگمتانه» را، «محل اجتماع» ضبط کرده اند و این امر نشان می دهد محل کنونی شهر همدان، از دیرباز مکانی مشهور بوده است که آن را به عنوان جایگاه اجتماع و سکونت مردم می شناخته اند.

شهر همدان در دوره ماد به اوج شکوه و عظمت رسید و یکی از شهرهای پرجمعیت و مهم جهان در دوران باستان بود، اما ظاهراً با هجوم آشوری ها، آسیب فراوان دید. با برافتادن حکومت آشوری ها و قدرت گرفتن دوباره مادها، همدان یا «هگمتانه»، دوباره رونق خود را بازیافت و با وجود سقوط پادشاهی ماد، در دوره هخامنشی و بعدها، اشکانی و ساسانی نیز، همچنان به عنوان پایتخت تابستانی، اهمیت و اعتبار خود را حفظ کرد. 

شهر همدان در سال 23 هـ.ق، پس از جنگ نهاوند، توسط مسلمانان فتح شد و از آن پس، فراز و فرودهای فراوانی را پشت سر گذاشت. در دوره دیلمیان، مدت کوتاهی، به عنوان پایتخت برگزیده شد و بوعلی سینا، طی دوران وزارت خود در این شهر ساکن بود و سپس بدرود حیات گفت. همدان در هجوم مغولان اشغال شد و آسیب فراوان دید. «بایدوخان»، حاکم ایلخانی، آن را مرمت کرد، اما دوباره در هجوم تیمور، به ویرانه ای تبدیل شد.

در دوره صفویه، همدان یک بار دیگر رونق و شکوه را در قامت یک شهر اسلامی، تجربه کرد، اما هجوم قوای عثمانی به ایران در اواخر دوره صفویه، باعث شد این شهر به مدت 6 سال در اشغال عثمانی ها باقی بماند، تا این که نادرشاه، با حمله ای برق آسا، عثمانی ها را از ایران بیرون راند و همدان را آزاد کرد. در دوره قاجار و به ویژه پس از انعقاد قرارداد 1907 م، میان روسیه تزاری و انگلیس، همدان یک بار دیگر به اشغال نیروهای بیگانه درآمد. 

در آن زمان «کلنل محمدتقی خان پسیان» فرمانده ژاندارمری همدان بود و توانست یکی از معدود مقاومت های ایرانیان در برابر روس ها را سازماندهی و با شجاعت و شهامت، در چند نقطه، شکست هایی را به آنها تحمیل کند؛ اما این پیروزی ها، به دلیل بی کفایتی حکومت قاجار، دستاوردی نداشت. همدان از لحاظ ابنیه تاریخی، یکی از غنی ترین شهرهای ایران است. در این شهر می توان آثاری از دوره ماد تا قاجار را مشاهده کرد که در ادامه، به تعدادی از این آثار تاریخی اشاره خواهیم کرد.

**کتیبه های گنجنامه

کتیبه های «گنجنامه»، یکی از معروف ترین و شناخته شده ترین آثار تاریخی شهر همدان است. این دو کتیبه که قدمتشان به دوره هخامنشی می رسد، در 5 کیلومتری غرب شهر همدان و در انتهای دره «عباس آباد» و ابتدای جاده همدان به تویسرکان قرار دارد. هر یک از کتیبه ها، در سه ستون 20 سطری، به زبان های پارسی باستان، عیلامی و بابلی نو(اکدی) حکاکی شده است. 

متن پارسی باستان، در سمت چپ هر دو لوح قرار گرفته است و عرضی حدود 115 سانتی متر دارد. متن عیلامی در وسط هر دو کتیبه نوشته شده و متن بابلی نو نیز، در ستون سوم قرار گرفته است. محلی که کتیبه ها در آن حکاکی شده اند، ظاهراً یکی از مسیرهای مهم و پرتردد در دوران باستان محسوب می شده است. آبشار زیبایی که از بلندی های کوه الوند جاری است، محل قرار گرفتن کتیبه ها را به مکانی مناسب برای استراحت و اُتراق تبدیل کرده است. به نظر می رسد، همین ویژگی، باعث انتخاب این مکان برای حکاکی سنگ نوشته ها شده است. 

یکی از این دو کتیبه به داریوش بزرگ، پادشاه مقتدر هخامنشی و دیگری به پسر وی، خشایارشا، تعلق دارد. معنای متن کتیبه ها تا اوایل قرن بیستم میلادی، مکتوم بود. پیش از آن، دو باستان شناس فرانسوی به نام های «فلاندن» و «پاسکال» کوشیده بودند راز خطوط گنجنامه را بیابند، اما موفق نشده بودند. سرانجام راز خطوط گنجنامه همدان توسط «هنری راولینسون» کشف شد. رمزگشایی از کتیبه گنجنامه، مقدمه ای برای رمزگشایی از کتیبه بیستون در کرمانشاه بود.

**شیرسنگی؛ یادگاری از دوران اشکانیان

شیرسنگی یکی از آثار باستانی مهم شهر همدان است. شیر سنگی فعلی، یکی از دو شیر سنگی است که یکی از آنها در قرن چهارم هجری قمری، توسط حاکم دیلمی ری تخریب شد. ظاهراً وی قصد داشت یکی از این شیرها را به مقر حکومتش منتقل کند، اما وقتی نتوانست این کار را انجام دهد، دستور داد یکی از دو شیر سنگی را خُرد کنند. شیرهای سنگی، زینت بخش دروازه اصلی شهر همدان بودند. در مورد قدمت آنها اختلاف نظر است. برخی معتقدند که این شیرها، بقایای دوران حکومت مادها بر «هگمتانه» است؛ اما کشف تابوتی از دوره اشکانی و نیز، نزدیک بودن شیرها به باروی کشف شده از این دوره، احتمال ساخته شدن شیرهای سنگی در دوره اشکانی را تقویت می کند. در زمان فتح همدان به دست مسلمانان، فاتحان دروازه اصلی شهر را به واسطه همین دو مجسمه، باب الاسد(دروازه شیر) نامیدند.

پس از تخریب یکی از دو شیر که تخریب دروازه را نیز در پی داشت، شیر سنگی دوم تا مدت ها روی زمین افتاده بود و کسی به آن توجهی نداشت، تا این که در سال 1328هـ.ش، به همت تعدادی از هنرمندان ایرانی، برای آن پایه ای سنگی ساخته شد و مجسمه روی آن قرار گرفت و دور تا دور آن را نیز، میدانی ساختند که تا امروز باقی است. در دهه اخیر، شیر سنگی را بر پایه ای بلند قرار داده اند تا از دسترس عموم دور باشد و بیش از این آسیب نبیند؛ اما به نظر می رسد که این کار کافی نیست و باید برای حفظ این میراث تاریخی از گزند باد و باران نیز، تدبیری اندیشیده شود.

**گنبد علویان

گنبد علویان یکی از آثار تاریخی مهم دوره اسلامی در شهر همدان است. زمان ساخت آن دقیقاً مشخص نیست. ظاهراً این بنا که دارای گنبدی زیبا بوده است، ابتدا به عنوان مسجد و توسط خاندان علویان که از سادات آن منطقه بودند، ساخته شد. امروزه از گنبد این بنای تاریخی، که ظاهراً سبز رنگ هم بوده، اثری باقی نمانده است. بعدها، در زیر ساختمان گنبد، سردابی احداث شد و در آن تعدادی از سادات دفن شدند. به این ترتیب، گنبد علویان، به محلی مورد احترام و توجه مردم همدان تبدیل شد. این بنا یکی از شاهکارهای معماری و گچبری دوره اسلامی محسوب می شود.