یزد؛ دروازه‌ای به دنیای ۹۰۰ سال قبل

چون لشکر روس متوجه اسکندر شدند، اسکندر لشکر خود را مقابل ملک روس برد و محاربه عظیم واقع شد. لشکر روس به هزیمت رفتند و غنیمت بسیار به دست رومیان افتاد و چون خبر به داراب رسید، امر کرد که لشکر زنگبار متوجه حرب اسکندر شود.»(تاریخ یزد؛ ص۲۳۲۳) هرچند در خیالی بودن این داستان که دستمایه نام‌گذاری برخی اماکن تاریخی شهر یزد نیز هست، نمی‌توان تردید کرد؛ اما بی‌گمان، شهر یزد به لحاظ جاذبه‌های ایرانگردی، گنجینه‌ای کم‌نظیر است.

 

این شهر، نخستین شهر خشتی دنیا محسوب می‌شود. با وجود قرار گرفتن یزد در کنار صحرایی خشک و سوزان، قنات‌های کهنسال و شگفت‌انگیز آن، باعث رونق و آبادانی شهر شده و آن را از گزند توفان‌های شن سهمگین، حفظ کرده‌است. طبیعت خشک یزد، یکی از علل ماندگاری ابنیه تاریخی آن است. کسانی که به این شهر مسافرت می‌کنند، می‌توانند از بافت قدیمی این شهر بازدید کنند و از دیدن معماری شهری ۹۰۰ ساله آن لذت ببرند. اطراف یزد نیز، مملو از آثار تاریخی دیدنی است که می توان از آنها در فهرج، صدوق، میبد و سایر مناطق، بازدید کرد.

 

یزد از منظر جهانگردان

یزد از دیرباز مورد توجه جهانگردان و جغرافی‌دانان بوده است. «ابن‌حوقل»، جغرافی‌دان قرن چهارم هجری، در کتاب «صورة‌الارض» با اشاره به قرار داشتن این شهر در محدوده حکومت «استخر» فارس، می‌نویسد:«اما در منطقه استخر، ناحیه یزد قرار دارد و آن بزرگ ترین ناحیه در این منطقه است.

 

در این ناحیه چند شهر قرار دارند که از جمله آنها می توان به کثه، میبد، نایین و فهرج اشاره کرد.»(صورة‌الارض؛ ص۲۶۶) او می‌افزاید:«کثه که در حومه یزد قرار دارد، شهری است در مجاورت بیابان بی‌آب و علف که اقلیمی برّی دارد، اما هوای آن نیکوست.»(همان) «ابن‌خردادبه»، جغرافی‌دان نامی مسلمان نیز، در کتاب «المسالک و الممالک»، یزد را از توابع «استخر» معرفی می‌کند (المسالک‌والممالک؛ ص۴۶). «مارکوپولو»، سیاح معروف ونیزی که در دهه‌های پایانی قرن هفتم هجری از یزد دیدن کرده‌است، درباره آن می‌گوید:«منسوجات ابریشمی بسیار مرغوب و خوبی در این شهر تهیه می‌شود که مشهور به «یزدی» است.

 

در نتیجه مرغوبیت و لطافت این کالای نفیس، منسوجات یزد در اقطار و اکناف عالم، توسط بازرگانان ممالک مختلف جهان به فروش می‌رسد.»(جهانگردی مارکوپولو؛ ص۱۴۲) هنوز هم، ایرانگردان می‌توانند با گذشت بیش از ۸ قرن از زمان ورود «مارکوپولو» به یزد، رونق صنعت نساجی را در این شهر ببینند. افزون بر این، می‌توان در یزد، مجموعه‌ای گرانسنگ از آثار معماری اسلامی - ایرانی را مشاهده کرد. مساجد و بازارهای این شهر، مملو از ابنیه تاریخی است که برای علاقه‌مندان بسیار چشم‌نواز است. در ادامه، به معرفی تعدادی از این آثار تاریخی می‌پردازیم.

 

مسجد جامع کبیر

مسجد جامع یزد، معروف به کبیر، یکی از بناهای مشهور این شهر است که افزون بر ارزش تاریخی، گنجینه‌ای کم نظیر از هنر و معماری اسلامی - ایرانی محسوب می‌شود. این مسجد طی ۱۰۰سال و در دوره‌های مختلف تاریخی ساخته و تکمیل شده است. برخی مورخان بر این باورند که مسجد جامع، بر ویرانه‌های آتشکده‌ای معروف بنا شده است که قدمت آن به اواسط دوره ساسانی می‌رسد. با این حال، قدمت بنای فعلی به حدود ۹۰۰سال قبل باز می‌گردد.

 

نخستین بار، «علاءالدوله کالنجار» از خاندان آل‌بویه و حاکم یزد در دوره «ملکشاه» سلجوقی، در مکان فعلی مسجد جامع، مسجدی زیبا بنا کرد که چند قرن بعد به دلایل نامعلومی ویران شد. پس از آن، در سال ۷۲۴هـ.ق، «سیدرکن‌الدین نظام‌الحسینی» سنگ بنای مسجد فعلی را در محراب مسجد پیشین گذاشت؛ اما کار احداث بنا در زمان حیات وی به پایان نرسید.

 

پس از درگذشت «سیدرکن‌الدین»، «شرف‌الدین علی یزدی»، کار بنای گنبد و ایوان مسجد را به پایان رساند و بعدها، در دوره تیموری، این بخش از مسجد کاشی‌کاری شد. از آن پس، حاکمان یزد، هر یک در تزیین و تکمیل بنا کوشیدند.

 

گنبد مسجد جامع یزد، یکی از بزرگ ترین گنبدهای دنیاست. کار تزیین این گنبد دو لایه، در زمان شاهرخ تیموری آغاز شد و «جلال‌الدین محمود خوارزمی» دستور داد کتیبه سوره «فتح» توسط استاد «بهاءالدین هزاراسب» تهیه و روی گنبد نصب شود؛ اما استاد خطاط نتوانست کتیبه را به پایان ببرد و به همین دلیل، «شاه نظام کرمانی» آن را در سال ۸۱۹هـ.ق به پایان برد. در همین دوره، «شاه نظام» اسامی ائمه معصومین(ع) را هم بر کتیبه‌های مسجد نقش کرد. این مسئله نشان دهنده نفوذ فرهنگ شیعی در شهر یزد و اطراف آن، در دوره تیموری، است. بنای مسجد جامع در قلب بافت تاریخی یزد جای گرفته است.

 

تکیه امیر چقماق

«امیر جلال‌الدین چقماق» از امرای دوره تیموری است که در زمان «شاهرخ‌میرزا»، مدتی حاکم یزد بود. «امیر چقماق» در دوران حکومتش بر یزد، دستور داد مجموعه‌ای متشکل از  تکیه، میدان، حمام عمومی، کاروانسرا، قنات‌خانه و چاه آب سرد را در این شهر بسازند تا باعث رونق آن شود. او این بناها را با کمک همسر فرهنگ دوستش، «فاطمه خاتون» بنا کرد.

 

بنای تکیه «امیرچقماق» که امروزه در میدانی به همین نام و در مرکز بافت قدیمی یزد قرار دارد، یکی از مشهورترین آثار معماری و تاریخی این شهر است. این بنا در دوره صفویه مجدد احیا و ترمیم شد. ظاهراً این کار در دوره شاه عباس یکم انجام شده است. در شرق میدان «امیرچقماق»، «بازار حاجی‌قنبر» قرار دارد که بانی آن، «نظام‌الدین حاجی قنبر جهانشاهی»، حاکم یزد در دوره تسلط قراقویونلوهاست.

 

زندان اسکندر

«زندان اسکندر» یا مدرسه «ضیاییه»، مدرسه‌ای با بیش از ۸ قرن قدمت است که آن را «ضیاءالدین حسین رضی»، عارف نامی یزد، در سال ۶۳۱ هـ.ق بنا کرد و در سال ۷۰۵هـ.ق توسط پسران وی تکمیل شد. این بنا در مرکز بافت قدیمی قرار دارد و برای بازدید آن، باید از کوچه پس کوچه‌های کهنسال این منطقه عبور کرد.

 

در وسط حیاط این مدرسه، چاهی به عمق ۵متر قرار دارد که قطر آن حدود ۲متر است. از این چاه به عنوان سرداب مدرسه استفاده می‌کرده‌اند. روی بقعه مدرسه، گنبدی به ارتفاع ۱۸متر وجود دارد که در زمان آبادانی، با گچبری ها و تزئینات طلایی و لاجوردی پوشانده شده بود، اما متأسفانه، این آثار ذی‌قیمت هنر و معماری اسلامی - ایرانی، از بین رفته‌است. طبق باور مردم، این مکان در زمان اسکندر مقدونی به عنوان زندان و سیاهچال مورد استفاده قرار می‌گرفت که این روایت، فاقد سند معتبر تاریخی است.