باغ جهانی اکبریه

باغ اکبریه با وسعتی حدود چهل و پنج هزار مترمربع در بستری کوهستانی واقع شده و متشکل از ۲ بناست که ساختمان قدیمی‌تر متعلق به حشمت‌الدوله، پدر ابراهیم شوکت‌الملک است. بنای دیگری که در این مجموعه واقع شده، ساختمان تشریفات است که توسط شوکت‌الملک بنیان شده‌است.

این باغ به عنوان محل سکونت، پذیرایی و انجام امور دیوانی مورد استفاده قرار می‌گرفت، به طوری که در لهجه محلی به کلاته سرکار امیر شهرت یافته بود.

با توجه به وضعیت آب و هوایی خراسان جنوبی، فصل های پاییز و زمستان زمان مناسب تری برای بازدید از جاذبه های این استان هستند.

در موزه حیات وحش این مجموعه، نمونه‌های شاخص، کمیاب و نادری از پوشش جانوری منطقه جنوب خراسان به ویژه شهرستان بیرجند به معرض نمایش گذاشته شده و کمیاب ترین گونه‌های پرندگان جنوب خراسان در این مجموعه قرار گرفتند. همچنین، در موزه باستان‌شناسی و مردم شناسی باغ اکبریه که در طبقه همکف قرار دارد، بخشی از معیشت، آداب و رسوم، مشاغل و حرفه منطقه جنوب خراسان به نمایش گذاشته شده است.

تاریخ احداث این جاذبه به اواخر دوره زندیه و اوایل دوره قاجاریه برمی‌گردد. این مجموعه به لحاظ کارکرد سیاسی، مهم ترین مجموعه ی حکومتی شهر بیرجند به شمار می رفته و به نوعی مقر حکومت چند تن از امرای خاندان علم از جمله "امیر علم خان حشمت الملک"، "محمد ابراهیم خان شوکت الملک" و "اسدالله علم" بوده است.

این باغ در نشست سی و پنجم یونسکو در سال ۲۰۱۱ میلادی به عنوان میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. همچنین، باغ اکبریه در ۲۰ خردادماه سال ۱۳۷۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.

فرم معماری آن ترکی با الهامی از معماری روسی است که تلفیق آن با معماری اسلامی، سبک معماری نوینی را نشان می‌دهد. این بنا شامل تالار آیینه، گنبد کلاه فرنگی، تزئینات مقرنس لانه زنبوری و رسمی بندی که صرفاً جهت پذیرایی از نمایندگان سیاسی داخلی و خارجی مورد استفاده قرار می‌گرفته‌است.[۳] این عمارت در خیابان معلم بیرجند واقع است.

بخش مرکزی که شاخص ترین بخش مجموعه به شمار می آید توسط "محمد ابراهیم خان شوکت الملک" و در دوره قاجار الحاق شد و شامل دالانهای ارتباطی، اتاق های متعدد، شاه نشین، هشتی ها، حوض خانه، گنبدخانه ( معروف به کلاه فرنگی ) و اتاق آیینه است. حوض خانه از طریق سه دری ارسی به ایوان و فضای باغ مرتبط می شده است. تغییرات و الحاقات دوره ی پهلوی ( حدود 1300 هجری شمسی ) این بخش از عمارت را در پشت پلکان دسترسی به اشکوب دوم پنهان نموده است. همچنین پایه ای قطور در مرکز حوض خانه برای تامین ایستایی فضای گنبدخانه اجرا شده که به کلی معماری فضای حوض¬خانه را مخدوش نموده است.

در حال حاضر موزه های باستان شناسی و مردم شناسی در این بخش قرار دارند. بخش غربی عمارت که شامل پلکان ورودی، پیش صحن، اتاق ها و یک راهروی ارتباطی در طبقه بالا و تعدادی اتاق با کاربری انبار و گاراژ در طبقه پایین بوده، در دوره پهلوی ( حدود 1300 هجری شمسی ) ساخته شده است. طبقه فوقانی عمارت غربی در گذشته و حال دارای کاربری اداری است. سردر ورودی که در ضلع غربی باغ ساخته شده به حیاطی وسیع مرتبط می شود که فضای سبزی نامتقارن در آن ایجاد شده است.خیابانی سنگ فرش این بخش را به فضای باغ مرتبط می کند. در ضلع جنوبی عمارت مرکزی حیاط اندرونی قرار دارد که حوض ذخیره آب باغ در آن ایجاد شده است. بخش مرکزی حوض را با سکویی آجری به صورت جزیره احداث نموده و در اطراف آن درختان توت و شاه توت کاشته شده است. همچنین در دو ضلع شرقی و غربی آن دو کرت ایجاد شده است. در ضلع جنوبی حیاط اندرونی فضای حمام قرار دارد. در کنار حمام قاجاری، حمامی جدید ساخته شده که علاوه بر خزینه آب گرم، دارای دوش آب گرم است.

هم اکنون بخش‌های مختلف باغ و عمارت اکبریه مورد استفادة ادارة کل میراث فرهنگی و گردشگری خراسان جنوبی است. بخش احداث شده در اوایل دوره قاجار، به عنوان کتابخانه فعال است. از بخش مرکزی که در دوره قاجار احداث شده به عنوان موزة باستان‌شناسی و مردم‌شناسی استفاده می‌شود. بخش ساخته شده در دوره پهلوی کاربری اداری دارد و بالاخره دیگر بخش‌ها به سفره‌خانه و چایخانه سنتی اختصاص یافته‌است.

اسدالله علم در کتاب خاطراتش به پذیرایی پدرش از رضاشاه در همین باغ اشاره می‌کند و خود او نیز چنان که می‌گوید چندبار از شاه و فرح در همین باغ پذیرایی کرده است.