مشخصات دهانه غلامان زابل
بقایای شهر تاریخی دهانه غلامان زابل در محوطهای به طول تقریبی ۴ تا ۵ کیلومتر قابل رویت است. در تعبيه ورودي و پنجره ها جهت وزش بادهاي سيستان در نظر گرفته شده است و آنچه در اين شهر بيشتر از همه مشهود است توجه مردم شهر به مذهب و اجراي آئين هاي خاص نيايشي در آن بوده که به همين دليل بسياري اين شهر را بنام «معبد دهانه غلامان» مي شناسند.
شهر تاریخی دهانه غلامان زابل از جهات گوناگونی دارای اهمیت است؛ از یک سو تنها شهر خشت و گلی از روزگار هخامنشیان است که در آن بر خلاف سایر آثار و شهری به جا مانده از این دوره نشانگر زندگی پادشان و کاخهای مربوط به آن ها میتوان به وضوح زندگی مردم عادی و خانههای آن ها را در کنار ساختمانها و بناهای عظیم عمومی یا دولتی مشاهده کرد. از سوی دیگر این شهر از جمله شهرهای منحصر به فرد در شرق ایران است که بدون برنامهریزی رشد نکرده بلکه احداث شهر با نقشه و برنامهریزی مدون و از پیش تعیین شده صورت گرفته است.
تاریخچه دهانه غلامان زابل
شهر تاریخی دهانه غلامان زابل را باستانشناسان ایتالیایی در سال 1960 میلادی کشف و از سال 1962 تا 1965 میلادی این محل را حفاری کردند. دهانه غلامان دارای ساختمانهای بزرگ عمومی، معبد، محلههای مسکونی، خیابان، آبراهه، محلههای نظامی و صنعتی میباشد. این شهر تنها مکان باستانی دوران هخامنشیان است که حاکمیت ایران را بر نواحی شرقی به خوبی نشان میدهد.
این شهر که در نزدیکی رودخانه خشک رود بیابان و شعبات رودخانه هیرمند و در زیر تودهای عظیم از شنهای روان مدفون شده بود اولین بار در سال 1339 شناسایی و در طی سالهای 44-1341 مورد خاکبرداری و کاوش قرار گرفت. برخی از مورخین این شهر را همان شهر زرک یا زرنگ؛ پایتخت ایالت زرنکای یا درانگیانا که در کتیبههای دوران هخامنشی همانند کتیبههای داریوش در بیستون کرمانشاه، شوس، تخت جمشید و نقش رستم و همچنین کتیبه خشایارشا در تخت جمشید و یا شهر زرین ذکر شده، میدانند.
ویژگیها دهانه غلامان زابل
از ویژگی های این شهر باستانی می توان به ثبت آن در فهرست آثار ملی ایران با نام «خرابه های پایتخت قدیم سیستان (دهانه غلامان)» در تاریخ 24 شهریور 1310 و با شماره 55 اشاره کرد.
نکات مثبت دهانه غلامان زابل
دهانه غلامان برای مدت کوتاهی مرکز سیاسی، اداری و اجتماعی در این منطقه محسوب میشده و در واقع نام «دهانه غلامان» نام جدید این شهر است که از تنگهای طبیعی با همین نام گرفته شده و وجه تسمیه آن به خوبی روشن نیست. چون دهانه یا تنگه مذکور یکی از راههای ورودی به داخل فلات بوده و در دو سده گذشته برده فروشان، غلامان افریقایی را برای فروش از طریق این تنگه به خاک ایران وارد میکردند به این نام معروف شده است.
کشف دو نمونه اثر نقاشی بی نظیر روی دیوار یکی از اتاقهای این شهر هخامنشی، باستان شناسان را شگفتزده کرده که در نخستین نقاشی کشف شده، صحنهای از شکار به تصویر کشیده شده و طی آن یک نفر که احتمال میرود حاکم و یا امیر باشد بر کالسکهای که مکعب شکل که توسط یک اسب قوی هیکل کشیده میشود سوار است و با تیر وکمان در حال تعقیب گراز بزرگی است. یک نیزه به پشت گراز اصابت کرده و تیری نیز در نزدیکی محل نیزه فرود آمده و سوار با تیر وکمان خود درحال رها کردن تیر بعدی است. این نقاشی در ارتفاع حدود 90 سانتیمتری از کف زمین و در ابعاد 35 در120 سانمتیمتر با رنگ سیاه بر دیوارهای یکی از اتاقهای شهر دهانه غلامان نقش بسته و با نقاط سفید رنگی نیز تزیین شده است.
در دومین نمونه نقاشی مکشوفه، اثری بصورت کندهکاری شده بر بالای یک درگاهی و زیر سقف یک اتاق در ابعاد 40 در50 سانتیمتر نقش بسته است. در این تصویر که یک حیوان به احتمال زیاد اسب است روبهروی پلکانی ایستاده و به نظر میرسد که قصد بالا رفتن از این پله ها را دارد. پلکان مذکور به ساختمانی منتهی میشود که تصویر یک انسان نیز بالای آن نقش بسته و احتمال میرود یک شاه نشین باشد. آثار موجود دردهانه غلامان در روی یک سلسله بلندی های طبیعی به درازای 5/1 کیلومتر و پهنای 300 تا 800 متر در کنار بقایای دلتای قدیمی و خشک سنارود واقع شده است.
سیمای عمومی دهانه غلامان زابل
در تعبیه ورودی و پنجرهها جهت وزش بادهای سیستان در نظر گرفته شده و در نتیجه کاوشهای صورت گرفته، نیایشگاهی بزرگ با نقشه مربع (53×53) متر از زیر ماسههای روان بیرون آمد که مهمترین بنا در بین ساختمانهای شهر محسوب میشود.
در این محل چندین نوع آتشدان مذهبی و سکو به صورت تک یا جفت در اشکال متفاوت وجود دارد که مراسم خاص مذهبی در ان اجرا میشده است. این شهر دارای مدت زمان حیات کوتاهی بوده و به سرعت متروک و خالی از سکنه شده است.
زمان مناسب بازدید دهانه غلامان زابل
با توجه به وضعیت آب و هوایی سیستان و بلوچستان، فصل بهار، اواخر تابستان و اوایل پاییز زمان مناسب تری برای بازدید از جاذبه های این استان هستند.
سایر اطلاعات دهانه غلامان زابل
با توجه به وزش باد های معروف ۱۲۰ روزه سیستان که همواره از شمال غرب به جنوب شرق میوزد. درهای ورودی کلیه خانههای این شهر در ضلع جنوبی ساختمان قرار دارد. شهر تاریخی دهانه غلامان زابل ر دارای برج و بارو نمیباشد که در حقیقت ثبات امنیت در آن روزگار را بیان میکند. باستان شناسان، یکی از عوامل اصلی متروک شدن این شهر را، خشک شدن ناگهانی بستر رودخانه هیرمند میدانند.
شهر دهانه غلامان در عهد هخامنشی و زمانی که در بستر هیرمند آب جریان داشت از اهمیت و عظمتی شگرف برخوردار بوده است. این شهر هخامنشی دارای بخشهای مختلف شامل صنعتی، مسکونی، عمومی، مذهبی و بخش حاکم نشین است. محلههای مسکونی، ساختمانهای بزرگ عمومی، معبد، خزانه شهر، محله صنعتی و نظامی که در مساحت یکصد هکتاری این محوطه ارزشمند جای گرفتند بیانگر جایگاه مهم شهر دهانه غلامان در سدههای 5 و 6 پیش از میلاد است.
دهانه غلامان از نادرترین محوطههای باستانی فلات ایران بشمار میرود که اطلاعات مفیدی درباره آیینهای پرستش را درخود جای داده است. معماری رسمی هخامنشی و همچنین چگونگی تاثیرپذیری از معماری محلی و تاثیر از وضع آب و هوایی در ترکیب ساختمانی شهر درآن جمع شده است. به اعتقاد کارشناسان، شهر دهانه غلامان عمرکوتاهی بین 150 تا 200 سال در سدههای ششم و پنجم پیش از میلاد داشته و با توجه به این که نسبت به طراحی آن اهدافی خاص در نظر بوده از دیگر محوطههای باستانی متمایز است.
روی سطح زمینهای شهر دهانه غلامان بقایای آثار مادی، فرهنگی و به خصوص سفال دیده نمیشود و تنها در برخی موارد استثنایی نمونههای فرسوده و شکسته سفالی که به سبب فرسایش زیاد غیر قابل تشخیص میباشند به صورت پراکنده در سطح شهر یافت میشود. بقایای موجود در این شهر از دو گروه ساختمان اصلی و تعدادی بناهای منفرد ترکیب شده است. یک قسمت شهر در بخش غربی و در درازای آبراههای که شنهای متحرک آن را پرکردهاند قرار داشته و بخش دیگر یعنی قسمت شرقی شهر به دو بخش برابر تقسیم میشد و آثار آن تا جائی که به نام قبر زرتشت خوانده میشود ادامه داشته است. در این دو بخش تعداد 27 بنای قابل تشخیص وجود دارد. این بناها چه از نظر بزرگی اندازه و چه از نظر نقشه و ترکیب اتاقها و سایر اجزای معماری قابل توجهند. این ساختمانها دارای کاربرد همگانی؛ مذهبی و اجتماعی بودند. بناهای متوسط و کوچک و سکونتی شهر در محله مسکونی و غرب ساختمان شماره 3 قرار دارند.
در بخش جنوبی و درفاصله حدود 2 کیلومتری شهر؛ آثار و بقایای بنای بزرگی وجود دارد که از آن با نام بنای نظامی یاپادگان یاد شده است. دیوارهای بزرگ و حجیم این بنای بزرگ مربع شکل؛ تقریبا 200 متر درازا و حدود 3 الی 4 متر پهنا دارند.