رودخانه ارس

این رود ۱۰۷۲ کیلوتر طول دارد و از طولانی‌ترین رود داخلی ایران، یعنی کارون طولانی‌تر است. بر روی ارس تا کنون پنج پل ساخته شده‌است که عبارتنداز: پل آهن جلفا، شوسه جلفا، پل پلدشت در شهرستان ماکو، پل خداآفرین در قره داغ، پل نوردوز در مرز ارمنستان.

در بستر رودخانهٔ ارس ۸۰۵ جزیرهٔ کوچک و بزرگ خالی از سکنه وجود دارد که به زبان محلی به آن «شام» می‌گویند. بر پایهٔ قرارداد مرزی، ۴۲۷ جزیره به ایران و ۳۸۲ جزیره به شوروی (و اکنون به جمهوری آذربایجان) تعلق دارند.

ریشهٔ واژهٔ فارسی «ارس» و واژه‌های یونانی و ارمنی مربوطه احتمالاً از مادی «اَرَخس» *Araxs است که برگرفته است از نیاایرانی *Raxša- که یعن شهرهای مدفون شده در دامنه کوههای آرارات بزرگ ( الحارث ) و آرارات کوچک (الحویرث ) که در حال حاضر در کشور ترکیه قرار دارند و دامنه آنها مربوط به خاک ایران است را به اصحاب رس نسبت می دهند و نام رود ارس نیز که سرچشمه آن از قسمتهایی از این دو کوه است از همان رس گرفته شده است.

ناگفته نماند که رس در لغت به معنی چاه و هر چیز کنده شده است. نام محلی این رود به ارمنی آراکس و به ترکی آراز است. نام اَرَس ریشه پارسی دارد و به معنای زلال و بی غل و غش است.ی «تیزرو»، «آنچه به سرعت جریان دارد». در سنن ارمنی این رودخانه به نام آراست نوه بزرگ خاندان افسانه‌ای ارمنی هایک گذاشته شده است. این نام بعداً یونانی شده و به Araxes دگرگون شد و برای فرهنگ کورا-ارسی استفاده شد. تمدنی پیش از تاریخ که در دره کورا و ارس شکوفا شده بود؛ ولی در بسیاری از زمان‌ها این رود ولگا بوده که به نام Araxes نامیده شده به ویژه در تاریخ هرودوت.

همچنین این رود در آخرین فصل آننید هشتم اثر ویرجیل به نام خشم در پل ثبت شده است پس از آنکه رومیها با ساختن یک پل بر روی آن توانستند بر دشمن پیروز شوند. برخی بر این باورند که ارس با دو رودخانه پیشون و گیهون که در فصل دوم کتاب مقدس به آن اشاره شده مرتبط است. رودخانه ارس در سال ۱۸۱۳ میلادی در پی عهدنامه ترکمنچای به عنوان مرز ایران و روسیه برگزیده شد و تمامی مناطق شمال این رود از ایران جدا و به خاک روسیه افزوده شد. بعدها ایران و اتحاد شوروی با هم سدی در ناحیه پلدشت به نام سد ارس بنا نمودند.

در تعیین مالکیت جزیره‌های ارس میان هیأت‌های مرزبندی ایران و شوروی مقرر شده‌بود تا خط مرزی از میان رود ارس بگذرد و اگر در محلی چند شاخه از رود وجود داشته‌باشد میانهٔ شاخهٔ عمده‌تر خط مرزی شود. در تاریخ ۶ مهرماه ۱۳۳۴ یعنی زمانی که مالکیت جزیرهٔ نزدیک به پاسگاه عباسی تعیین می‌شد بر سر این که شاخهٔ عمدهٔ رود در این محل کدام است میان هیأت شوروی و ایران مشاجره‌ای درگرفت.

یکی از افسران ایرانی به نام ستوان یکم نورالله کثیری نقشه‌بردار لشکر تبریز، برای اثبات این که شاخه‌ای که به سود ایران بود عمیق‌تر و بنابرین شاخهٔ عمده‌است با اسب خود بی‌باکانه به آب زد. وی و اسبش در زیر امواج ناپدید شدند ولی یکی از مرزبانان ایرانی به نام صمد مدداقلی توانست افسر ایرانی را نجات دهد. اعضای هیأت روس با دیدن این صحنه، مالکیت ایران بر جزیرهٔ ۱۳۰ در این شاخه از رود را پذیرفتند. جزیرهٔ ۱۳۰ بعداً با تصویب مقامات عالی ایران جزیرهٔ کثیری نام گرفت و به ستوان یکم نورالله کثیری پاداش و نشان افتخار داده‌شد.

چند جزیرهٔ رودخانه ارس دارای چراگاه‌های خوبی هستند. حوضه آبريز ارس جلگه پستي در نيمه شمالي استان‌هاي آذربايجان شرقي و غربي و اردبيل است و آب و هواي معتدلي نسبت به نيمه جنوبي اين استانها دارد بارش فراوان در اين منطقه علاوه بر کمک به اعتدال آب و هوا باعث ايجاد رودخانه‌هاي متعدد با دبي (حجم آب در واحد زمان /Sec M3 ( زياد شده است. برخي از اين رودها سرشاخه‌هاي متعددي در کشورهاي همجوار (ترکيه- آذربايجان- ارمنستان) دارند و در نهايت به درياي خزر راه مي‌يابند.

بستر رودخانه ارس داراي شيب زيادي بوده كه آب با سرعت درآن جريان دارد و مي توان سومين رودخانه ايران از لحاظ قدرت آب تلقي كرد. ماهی‌های این رود حدود ده گونه می‌باشند که حدود 6 نوع آنها نسبت به دیگر ماهی‌های بومی این رود بزرگتر و دارای مقاومت بیشتری نسبت به سایر ماهی‌ها هستند. به همین جهت صید این ماهی‌ها بین ورزشکاران و ماهیگیران از ارزش بالایی برخوردار است.

از کوه‌های بینگول منطقه آناتولی ترکیه سرچشمه گرفته، و در مرز ترکیه و ارمنستان به رود آرپا چای پیوسته و سپس مرز مشترک نخجوان را بطول ۱۱ کیلومتر ترسیم کرده و پس از گذر از مرز ایران و نخجوان، از مرز میان ایران و ارمنستان عبور کرده و دوباره مرز مشترک میان ایران و جمهوری آذربایجان را شکل داده و در منتها الیه شمالی استان اردبیل (شهرستان پارس‌آباد) وارد جمهوری آذربایجان گشته و به رودخانه کورا می‌ریزد. عرض رودخانه ارس در جلفا گاهي تا 200متر و ارتفاع و عمق بستر آن به 2 تا 3 متر مي رسد. عريض ترين نقطه رودخانه در نزديكي شهر جلفا است كه بيش از 200 متر عرض و بيش از 4 متر عمق دارد.

در طوال مسیر طى شده آن تغییراتى مشاهده مى‏شود، از جمله از سرچشمه تا جلفا مناطق صاف و کمى کوهستانى و از جلفا تا اصلاندوز کاملاً کوهستانى و صعب‌‏العبور بوده و عرض و عمق این رودخانه در مسیر حرکت متفاوت است. در فاصله بین جلفا تا اصلاندوز که ارس بین کوه‌هاى قره ‏داغ و کوه‌هاى کشور آذربایجان در جریان است در بعضى نقاط (نزدیکى های روستاى قولان) عرض آن از 20 متر هم کمتر مى‌‏شود؛ در نزدیکى پلدشت عرض آن در حدود 90 تا 100 متر و عمق آن 2 متر است.

در دوران جنگ سرد، برخی از ایرانیان کمونیست از طریق این رودخانه به اتحاد جماهیر شوروی فرار کردند. همچنین صمد بهرنگی، نویسندهٔ ایرانی کتاب‌های کودکان در این رودخانه غرق شد. کلیسای سنت استپانوس در 16 کیلومتری غرب جلفا و به فاصله ی 3 کیلومتری کرانه جنوبی ارس و در روستای متروکه ای به نام دره شام قرار دارد و نام کلیسا ملهم از نام استپانوس شهید اول راه مسیحیت می باشد و به علت استقرار آن در روستای دره شام به این نام نیز خوانده می شود.

حمام کردشت بر کنار رود ارس و در جوار روستای کردشت واقع شده است. دارای طراحی داخلی ونقاشی های دیواری بسیار جالب است. قدمت این حمام به بیش از دو قرن می رسد. طبیعت زیبا و تاریخ غنی، منطقه ارس را به یکی از مناطق ویژه توریستی تبدیل کرده است. کوهستان های بلند منطقه همه ساله کوهنوردان زیادی را به خود میخواند. رود زیبای ارس با مسیر پر پیچ و خم و حکایت های غریب خود یکی دیگر از جاذبه های گردشگری است. حیات وحش ارسباران با پوشش گیاهی منحصر به فرد و منطقه کیامکی با تنوع زیستی بی نظیر، سایر جاذبه های توریستی این منطقه به شمار میروند.