سازه های آبی شوشتر

مجموعه آسیاب‌ها و آبشارهای شوشتر از بی‌مانندترین نمونه‌هایی است که جهت استفاده بهینه از آب در ادوار کهن مورد بهره‌برداری قرار گرفته است. نماد مهندسی ایران و یکی از تاریخی ترین اماکن ایران. این محوطه مجموعه‌ای از سد، تونل‌ها، کانال‌های فرعی و آسیاب‌های آبی است که بصورت یک مجموعه صنعتی-اقتصادی بوده و جزئی از مجموعه بزرگ سازه‌های آبی شوشتر به شمار می‌رود که در کتب تاریخی مکرراً به آن اشاره شده است.

اساس کار مجموعه به این صورت است که سد گرگر مسیر رودخانه را مسدود کرده و سطح آب را برای آبگیری سه تونل حفر شده در تخته سنگ بالا می‌آورد.

با تشکیل پایگاه سازه‌های آبی و گسترش فعالیت‌های پژوهشی پیرامون این سازه‌ها ابتدا پرونده مجموعه آسیاب‌های شوشتر که سال‌ها در لیست پیشنهادی ثبت جهانی ایران قرار داشت تهیه گردید. اما به پیشنهاد و نظر کارشناسان میراث جهانی یونسکو مبنی بر اینکه محوطه آسیاب‌ها تنها بخشی از مجموعه به‌ هم پیوسته سازه‌های آبی در شوشتر است و تهیه پرونده منظومه آبی تاریخی شوشتر در دستور کار قرار گرفت.

این پرونده پس از تکمیل و رقابت موفقیت‌آمیز در مقایسه با آثار پیشنهادی دیگر، از سوی سازمان میراث فرهنگی کشور به عنوان دهمین اثر ایران به کمیته میراث جهانی یونسکو ارائه شد. سرانجام در نشست سالانه اعضای این کمیته در ۲۶ ژوئن ۲۰۰۹ (۵ تیرماه ۱۳۸۸) در شهر سویل اسپانیا، این پرونده با احراز معیارهای ۱، ۲ و ۵ با عنوان نظام آبی تاریخی شوشتر در فهرست میراث جهانی یونسکو با شماره ۱۳۱۵ به ثبت رسید.

یکی از سفرنامه نویسان مشهور که از عجایب شوشتر تعریف و تمجید کرده، ابن بطوطه است. او در این شهر با علمایی ملاقات نموده که از علم و دانش آن‌ها شگفت زده شده است. وی از شوشتر با نام عربی شده و معرب توستر یا تستر نام برده و همچنین عظمت پل‌های شوشتر را بیان کرده است. تجدید بنای شوشتر را به اردشیر بابلیان نسبت می‌دهند و و در این دوره است که شوشتر به صورت جزیره‌ای میان آب‌ها قرار گرفته و معماری گسترده آبی به صورت کانال‌ها، پل بندها و آسیاب‌ها در گوشه کنار آن شکل گرفتند.

پس از وی به روایت تاریخ در زمان شاپور ساسانی، آبادانی شوشتر به اتمام رسید و این شهر درخشان‌ترین دوره تاریخی حیات خود را گذرانده و با تجهیز تأسیسات آبیاری، کشاورزی در این شهر رونق فراوان گرفت. شوشتر را می‌توان موزه‌ای از بناها و سازه‌های آبی دانست که این بناها از نظر عملکرد به یکدیگر وابسته‌اند و از این جهت شهری کم‌نظیر را در سراسر جهان است.

قدیمی‌ترین آثار شناخته شده در شوشتر مربوط به دوران پارینه سنگی و پیش از تاریخ بوده است. این شهر در دوره ایلامی به دلیل نزدیکی به معبد چغازنبیل از اعتبار ویژه‌ای برخوردار بوده و در دوره هخامنشی مزداریون و سازه‌های آبی آن پایه ریزی شدند. شوشتر در دوره اشکانیان پایتخت حاکمان محلی خوزستان بوده و در زمان ساسانیان یکی از مراکز مهم خوزستان به شمار رفته است.

در جنوب محوطه آبشارها پلکان سنگي دست سازي احداث شده که بيش از ۲۰۰ پله دارد و محوطه آبشارهارا به نقاط مسکوني مشرف به مجموعه متصل کرده است. «هرودت» (زاده ۴۸۴ - مرگ ۴۲۵ پيش از ميلاد) نيز در 2 هزار و 500 سال پيش اين پلکان را هزا رساله دانسته و سنگ نوشته‌هايي در مسير آن مشاهده مي‌‌شود که بيانگر قدمت باستاني آن است.

در مسير پلکان، اتاق‌هايي تعبيه شده که محل استقرار نگاهبانان سازه‌هاي آبي است و قدمت اين اتاقک‌ها نيز بيش از ۴ هزار سال تخمين زده شده و معماري و نيز سقف کوتاه آن مؤيد اتاق نگهبان بودن اين اتاقک هاست. اين اتاقک ها ويژگي مهم ديگري هم دارد و آن پنجره هاي موازي و رو به روي دهانه آبشارهاست و گويي اين پنجره هاي سنگي را فقط براي نگاهباني و ديد در شب و روز دهانه هاي آبشار تعبيه کردند.

تونل‌های سه‌گانه آب را به مجموعه هدایت می‌کنند و به کانال‌های متعددی تقسیم می‌شوند که پس از گرداندن چرخ آسیاب‌ها، آب بصورت آبشارهایی به محوطه‌ای حوضچه مانند سرازیر می‌شود. یکی از ویژگی‌های بسیار بارز مجموعه آسیاب‌ها و آبشارها مجاورت آن با بافت تاریخی شهر شوشتر است. این محوطه علاوه بر استفاده‌های صنعتی، در روزهای کم آبی نیز، آب مورد نیاز ساکنین را تأمین می‌نمود.

یک ویژگی بسیار زیبا و منحصر بفرد بصری نیز که در این مجموعه وجود دارد و جلوه‌ای خاص به آن می‌بخشد این است که آب حاصل از پساب آسیاب‌ها بصورت آبشارهای مصنوعی زیبا به محوطه‌ای حوضچه مانند می‌ریزد که منظره‌ای چشم نواز و دل‌انگیز را در مقابل دیدگان هر بیننده بوجود می‌آورد. همچنین، در محوطه پشت بند که محل آبگیری سه تونل معروف سه کوره، دهانه شهر و بلیتی است؛ چشم انداز زیبایی مشاهده می‌شود.

مجموعه آسیاب‌ها و آبشارهای شوشتر با توجه به زمان ساخت از شاهکارهای فنی و مهندسی در جهان است. این شاهکار مهندسی هم در ایران و هم در جهان بی نظیر است. بدون شک با توجه به اهمیت شهر شوشتر در برهه‌هایی از تاریخ و توجه ویژه به احداث تأسیسات آبی در این منطقه که از فنون مهندسی پیچیده‌ای سود می‌جوید، ما را در نتیجه نهایی مصمم می‌نماید که احداث آسیاب‌ها را متعلق به دوران کهن و حتی هم عصر با ساسانیان بدانیم.

علاوه بر موارد ذکر شده، برخی پیچیدگی‌هایی که در طراحی تونل‌های آبرسانی وجود دارد، جهت بهره‌برداری غیر از مصارفی همچون آبیاری اراضی بوده. تونل‌های سه‌گانه در پشت پل بند گرگر، وظیفه انتقال حجم معینی از آب را برای به حرکت در آوردن پره‌های آسیاب برعهده داشتند. مجموعه آسیاب‌ها و آبشارهای شوشتر در مسیر رودخانه گرگر که خود از شاهکارهای فنی و مهندسی اعصار کهن است بنا گردیده. رود گرگر کاملاً بصورت دست کند است و احداث آن را به اردشیر بابکان، شاهنشاه ساسانی نسبت دادند. لیکن در مطالعات باستان شناسی این تاریخ به عقب‌تر برده شده است.

موقعیت ممتاز و شرایط مناسب زندگی در شوشتر به دلیل مجاورت با رودخانه کارون امکانات مناسبی را برای اقدام مستقر در این منطقه فراهم کرده است. به موازات مجراي شتاب دهنده آب ورودي به آسياب هاي آبي اتاقک هايي ساخته شده که از حجاري سنگ و صخره‌هاي شني است و اين اتاقک‌ها را شوادون يا همان شبستان مي‌گويند. در گذشته محل استراحت آسيابانان در روزهاي گرم تابستاني شوشتر بوده و اين اتاقک‌ها علاوه بر پنجره‌هاي کوچک که در ديواره‌هاي آن ساخته شده، در سقف نيز پنجره‌هايي رو به بالا دارد چينش اين پنجره‌ها نيز به گونه‌اي است که آسيابان علاوه بر نظارت بر چرخ سنگي بزرگ آسياب، ميزان و سرعت آب ورودي به مجراي شتاب دهنده آب را نيز ببيند و علاوه بر آن بر کار کارگران «گندم ريز»، «آرد بر» و «سبوس جمع کن» هم نظارت کند. «شوادون» تا چند سال پيش محل تفريح و شب نشيني‌هاي مردم شوشتر هم بوده و پذيراي خانواده‌ها در شب‌هاي طولاني زمستان‌هاي خوزستان به شمار مي‌رفته است.

فصل بهار بهترین زمان برای بازدید از سازه‌های آبی شوشتر است.

اگر می خواهید از شهرک شوشتر نو که در سال 2000 میلادی جایزه جهانی معماری را گرفت دیدن نمایید و یا طبیعت زیبای کرانه‌های کارون را ببینید و از تماشای دشت گل زیبا لذت ببرید و از کلی دیدنی دیگر بهره‌مند شوید، حتما به شوشتر سفر نمایید.

بهتر است برای بازدید از این جاذبه کفش مناسب پیاده‌روی، کلاه، عینک و وسایل مورد نیاز خود را به همراه داشته باشید.

این سازه را بین دو بنای آبی مهم پل بند لشکر و پل بند ماهی بازان بنا شده که در ضلع جنوبی آن قسمتی از حصار شهر قرار گرفته است. این پل بند با شماره ۴۲۱۸ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. همچنین، بند میزان یک اثر بسیار مهم در مجموعه بناهای آبی تاریخی شوشتر است که رودخانه کارون را به دو شاخه شطیط و گرگر با نسبت مشخص ۴ دانگه و ۲ دانگه تقسیم می‌کند و با شماره ۲۳۳۱ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

نهر گرگر شاخه‌ای مصنوعی از رود کارون است که در شمال شهر شوشتر توسط بند میزان از رود کارون جدا می‌شود و راه جنوب را در پیش می‌گیرد. این نهر با شماره ۱۷۵۹۹ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. نهرداریون در دوره داریوش اول هخامنشی حفر شده و وظیفه آبیاری دشت میاناب شوشتر را بر عهده داشته است. این نهر نیز با شماره ۴۱۴۱ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

بند ماهی بازان در اراضی شهر تاریخی دستوا و به منظور بالا نگهداشتن سطح آب ساخته شده و نام آن با شماره ۴۲۰۷ در فهرست آثار ملی میدرخشد. بند دختر در آخرین تنگهٔ کوهستانی که رود کارون از آن عبور می‌کند، بنا شده و بند دارا در منطقه میاناب و بر روی رود گرگر ساخته شده و مربوط به دوران هخامنشیان است.

ورودي ها از اجزاي اصلي مجموعه به شمار می‌رود كه امكان ايجاد دسترسي به مجموعه را ميسر مي‌ساخته، با توجه به سطح پائين مجموعه آسياب‌ها از زمين‌هاي اطراف، ايجاد دسترسي فقط بوسيله پلكان امكان پذير بوده. مجموعه ورودي ها از سه ورودي اصلي شمالي، غربي و شرقي تشكيل شدند که شامل:

1- ورودي غربي(پلكان غربي): راه دسترسي بافت كهن و منازل اطراف با مجموعه است. با استفاده از اين پلكان اهالي منطقه آب شرب مورد نياز خود را بوسيله مشك تأمين مي كردند. مشخصه اين پلكان استفاده از عوارض طبيعي زمين است. بطوريكه عرض پلكان با توجه به عوارض زمين از 5/1 تا30/2 متر متغيير بوده و همچنين در آن از قطعه سنگ‌هايي با ابعاد متغيير كه از جنس ماسه سنگ بوده استفاده شده و ملات بكار رفته در پلكان گل و يا مخلوط گل و آهك است.

2- ورودي شمالي(ورودي اصلي): پلكان اصلي در قسمت شمالي با حالتي شيب‌دار واقع شده كه در گذشته محل عبور احشام باربر بوده است. اين پلكان‌ها از زير ساباط ورودي ضابطون مي گذرد(ضابطون به مأموريني گفته مي شد كه از طرف حاكم شهر در زير اين ساباط مي ايستادند و از صاحبان احشام باربر ماليات دريافت مي كردند). يك شاخه پلكان از قسمت شرقي منشعب مي شود كه به سمت كارخانه برق هدايت مي شود .«اين پلكان كه در سال 1332 درعرض 48 ساعت براي بازديد اختصاصي شاه از كارخانه برق ساخته شده است، به پلكان شاهي معروف است.» 3-راه ارتباطي ضلع شرقي به بافت شهر: اين مسير كه بصورت شيب بوده، بيشتر براي رفت و آمد احشام باربر براي حمل و نقل بار به آسياب‌هاي ضلع شرقي مورد استفاده قرار مي‌گرفته كه بمرور زمان بر اثر خاكريزي‌هاي غير مجاز بصورت شيب نامناسب در آمده است.

ساباط‌ها، معبرهايي با پوشش طاقدار و تزئينات آجر كاري هستند و در مجموعه آبشارهای این جاذبه دو ساباط موجود بوده. ساباط ورودي، معروف به ساباط ضابطون و ساباطي كه در ضلع غربي محوطه و بعد از دوپلون يعني در محدوده آسياب‌ها قرار داشته است. اين ساباط بعنوان استراحتگاه مراجعان به آسياب‌ها استفاده مي‌شده و همزمان با تخريب آسياب‌ها در سال‌هاي اخير از بين رفت. ورودی‌های مجموعه سازه‌های آبی شوشتر، امکان ایجاد دسترسی به مجموعه را میسر می‌ساخت که فقط از طریق پلکان امکان‌پذیر بود.

از ویژگی‌های مثبت و مهم مربوط به سازه‌های آبی شوشتر می‌توان به ثبت نام آن در تاریخ ۱۷ آذر ۱۳۷۷ با شماره ۲۱۸۰ به عنوان یکی از آثار ملی و همچنین، درخشش نام آن در فهرست میراث جهانی یونسکو اشاره کرد.

آثار باستانی زیر به عنوان دهمین اثر ایران با نام «نظام آبی تاریخی شوشتر» بصورت یکجا در فهرست میراث جهانی یونسکو با شماره ۱۳۱۵ به ثبت رسیدن:

بند میزان، برج کلاه فرنگی، رودخانه دست کند گرگر، پل بند گرگر، مجموعه آبشارها و آسیاب‌های آبی، بند برج عیار و نیایشگاه صابئین، بند ماهی بازان شوشتر (بند خداآفرین)، قلعه سلاسل، کانال داریون، پل بند شادروان، بند خاک، پل بند لشکر و پل شاه علی، بند شرابدار.