عمارت هارونیه

عمارت هارونیه نام بنایی تاریخی و قدیمی‌ترین بنای به جا مانده از شهر توس است که به سبک معماری آذری بنا شده و در واقع مرتفع ترین ساختمان قدیمی موجود در شهرک تاریخی توس است که از آجر و ماسه و گچ ساخته شده است.

بنای عمارت هارونیه چنان که گفته شد تنها بنای بازمانده از شهر کهن طوس است که عوام آن را به نام «زندان هارون‏» می‏ شناسند و احتمالا به این دلیل «هارونیه‏» خوانده می‏ شود، حال آن که نه تنها بنا از لحاظ شکل و نقشه هیچ گونه شباهتی به زندان ندارد، بلکه طبق مستندات تاریخی نمی‏توان هیچ گونه ارتباطی بین این اثر و هارون‏الرشید خلیفه عباسی یافت; زیرا هارون در سال‏193 ه . ق. وفات یافته است در حالی که اصل بنا را با توجه به شکل معماری، از دوره ایلخانی (قرن هشتم هجری) می‏دانند که بخش هایی در دوره تیموری به آن الحاق شده است.

از طرف دیگر به دلیل تشابه سبک معماری بنا به معماری رازی، این بنا را مربوط به قرن ششم هجری می‏ دانند و در حفاری هایی که به سال 1354 در این بنا صورت گرفت، ضمن پیدا شدن سفال های مربوط به دوران سلجوقی، تیموری و صفوی، جرز بسیار قطوری از سنگ و ملات ساروج که کاملا یادآور پی بنای آتشکده‏ های ساسانی است مشاهده شد و نتایج آثار بدست آمده حاکی است که پی این بنا سابقه‏ای خیلی پیش از قرن ششم داشته است. پس از بررسی بنا و مطالعه نظریات مختلف محققان سؤالی برای نگارنده پیش آمد که این بنا از چه زمان و توسط چه کسی هارونیه نامیده شد.

بررسی سفرنامه‏ ها و نوشته‏ های جهانگردان و پژوهشگران داخلی و خارجی که از حدود صد سال قبل تاکنون در نوشته‏ های خود به این بنا اشاره کردند، نشان داد که تنها عوام و مردم بومی بودند که بنا را نخست نقاره‏خانه و سپس زندان هارون نامیدند و بر اثر آن نام «گنبد هارون‏» هم بعدها به کار برده شد. به نظر نگارنده با توجه به این که معمولا ساکنان اطراف بناهای تاریخی و محوطه ‏های باستانی در مورد آثار مجاور مساکن خویش داستانها و افسانه‏ هایی می ‏سازند که اغلب با واقعیت مطابقت ندارد، نامیده شدن این بنا نیز با عنوان هارونیه از طرف ساکنان نمی‏تواند ارزش تحقیقی یا مبنای تاریخی صحیحی داشته باشد.

به همین ترتیب است‏برج واقع در لاجیم مازندران که به یادبود بانویی از سلسله آل باوند بنا گردیده اکنون به نام امامزاده عبدالله شهرت یافته است، یا مقبره ارسلان جاذب سپهسالار دوره غزنویان در سنگ‏بست که عوام آن را «قبر ایاز» می‏دانند. مردم عادی به خاطر شباهت اسمی این بنا، آن را به هارون الرشید نسبت می دهند ولی در واقع این گفته ها افسانه ای بیش نیست، زیرا هارون الرشید در سال ۱۹۳ هجری که قصد سفر به ترکستان را داشت در بین راه بیمار شد و در سناباد توس درگذشت و فرصتی برای ساخت چنین بنایی نداشت.

درباره تاریخ ساخت هارونیه نظرات مختلفی ابراز شده و قدمت آن را به حدود قرن هشتم و هفتم هجری قمری و حتی قبل از آن نسبت می دهند. برخی آن را خانقاه و محل تدریس امام محمد غزالی می دانند که قبل از حمله مغول ساخته شده است. همچنین برخی مردم این بنا را زندان هارون می نامند.این بنا در سال های اخیر مرمت و اطراف آن فضا سازی شده و به عنوان یکی از مراکز دیدنی و تاریخی مشهد مورد بازدید زائران و مسافران است

از ویژگی های این جاذبه می توان به ثبت آن در فهرست آثار ملی ایران اشاره کرد.

تحقیقات اخیر نشان داده است که هارونیه صرفاً به خاطر آرامگاه بنا شده و خانقاهی است که در سده های ۷ و ۸ هجری هم پهلو با یک بنای مذهبی دیگر بر روی خرابه های ابنیه کهن ساخته شده است.

بنای عمارت هارونیه شباهت زیادی به چهار طاق های دوره ساسانی دارد. ورودی اصلی بنا در قسمت جنوبی و دو ورودی دیگر در قسمت شرقی و غربی ساختمان است. در مرکز بنا صحن مربع شکلی است که گنبدی دو لایه به ارتفاع ۲۴٫۷ متر دارد.

در قسمت شمالی آن محرابی گچبری جلب توجه می نماید و در طبقه فوقانی اتاق هایی است که شبیه مقبره سلطان سنجر و مقبره محمد خدابنده است.

در هدف احداث بنا و کاربری عمارت هارونیه اختلاف‏ نظر وجود دارد، برخی این مکان را مدرسه یا خانقاه و همچنین مدفن امام محمد غزالی می‏ دانند (قرن ششم) و برخی دیگر آن را مسجدی می‏دانند که بعد از هجوم مسلمانان به ایران بر روی آتشکده ساسانی ساخته شده است.

از آنجا که در قسمت‏ شمالی بنا، یک ردیف اتاق دیده می‏شود، این سؤال در بیننده ایجاد می‏شود که این مکان باید محل تدریس و مکان علمی باشد، با این فرضیه می‏ توانیم ارتباط اثر را با امام محمد غزالی دریابیم. چرا که امام محمد غزالی پس از آن که تدریس در نظامیه بغداد را نپذیرفت در طوس ماند و همان جا خانقاهی برای صوفیان و مدرسه ‏ای برای طلاب دایر کرد و شبانه ‏روز خویش را به عبادت خدا و خدمت‏به خلق می‏ گذراند. هنگامی که سرگرم این کار بود ناگهان اجلش فرا رسید و در طابران طوس که موطن وی بود بدرود زندگی گفت و در همان جا مدفون گشت.

پس از اتمام مرمت‏ ساختمان سازمان حفاظت آثار باستانی سنگ مقبره‏ای به عنوان یادبود امام محمد در جلو آن نصب کرده و عبدالحمید مولوی با استناد به برخی منابع تاریخی، هارونیه را خانقاه خواجه عثمان بن هارون استاد معین ‏الدین چشتی قطب صوفیه چشتی در هند می‏داند، که به یادبود پدرش در قرن ششم خانقاهی در طابران طوس ساخته است. وی این نظریه را که بنا خانقاه و مقبره امام محمد غزالی بوده رد می‏کند چرا که مورخان و جهانگردانی که از قرن ششم و هفتم به بعد به طوس سفر کردند، مدفن غزالی را خارج از باروی شهر (قبرستان عمومی شهر) ذکر کرده‏اند حال آن که برطبق برخی منابع مکتوب، هارونیه داخل حصار طوس قرار داشته است.

تحقیق در موقعیت دقیق شهر طوس عهد غزنوی و سلجوقی یا طابران و اختلاف محل آن با طوس مغولی که به دست پسر تیمور ویران شد و تطبیق حاصل تحقیق بر اراضی فعلی طوس ویران ممکن است محل مدرسه و خانقاه غزالی را به مقبره فعلی فردوسی نزدیکتر از محلی نشان بدهد که امروز در آن جا نشان قبر غزالی را باید جست که لازمه روشن شدن آن حفریات گسترده باستان‏شناسی در ویرانه‏ های طوس است. نیز باید یادآور شد که ارتباط دادن نامی که در یکصد سال اخیر از طرف عامه مردم مشهد بدون سابقه روایتی مکتوب حتی تا قرن دوازده و سیزدهم هجری بر این بنای بی‏نام و نشان قدیمی اطلاق شده و به پس راندنش در تاریخ تا آغاز قرن هفتم و پایان قرن ششم و پیوستنش به اسم پدر مرشدی که معلوم نیست در کجا می‏زیسته و در زندگانی چکاره بوده، آن هم به اعتبار شهرت مرید پسرش که خود در مقام مرشد سرشناسی در بلاد هند می‏زیسته است، و از آن خانقاه هارونیه ‏ای درست کردن که غزالی در پایان قرن پنجم ه . ق در آن خانقاه به سر برد، درس بدهد، عبادت کند و ریاضت‏ بکشد امری است که قبول آن خالی از دشواری نیست.

از مجموعه مطالب تاریخی و خصوصیات معماری بنا و شباهت‏ سبک آن به سبک رازی و مقایسه با نمونه‏ های مشابه همچون آرامگاه علاءالدوله در سمنان، مقبره سلطان سنجر در مرو و قبر بابا لقمان در سرخس، به نظر نگارنده در مقبره بودن بنا هیچ شکی وجود ندارد. غیر از خصوصیات معماری طاق کوچکی که در ضلع شمالی بنا وجود دارد و جمله «الدنیا ساعة‏» که بر روی گچبری آن منقوش است، خود دلیل دیگری است‏بر مقبره بودن بنا، چون جمله مذکور را فقط در مقابر به کار می‏برند. هر چند حفاری که در موقع مرمت در اطراف بنا انجام شده و مشخص شدن پی بناهایی که در مجاورت آن وجود داشته این گمان را که این مکان بخشی از یک مجموعه معماری بوده تقویت می‏ کند.

معماری بنا بنای هارونیه کلا آجری است و هیچ گونه تزئین کاشی در آن به کار نرفته است، این بنا به صورت چهار ضلعی است که ابعاد آن در اضلاع مختلف به علت وجود قناسی نابرابر است. ابعاد آن به ترتیب ضلع شمالی 5/19 متر، ضلع جنوبی 20 متر، ضلع شرقی 28 متر، ضلع غربی‏29 متر است. ارتفاع گنبد از کف بنا26 متر، ارتفاع ایوان 21 متر، ارتفاع گنبد کوچک قسمت‏شمالی 11 متر، طول و عرض گنبدخانه 12×12 متر و ارتفاع کمر پوش بنا از کف‏9 متر است. دارای یک ورودی در سمت جنوب با سردر فوق‏العاده رفیع بدون تزئینات کاشی و تماما آجر است و گنبدخانه‏ای که در سطح وسیعی پوشیده است.

چهار پلکان مارپیچ در گوشه‏ ها و سه اطاق فرعی در ضلع شمالی می‏باشد. درون گنبد ساده است مقرنس کاریهایی مربوط به دوره تیموری در رواق وسطی پشت ضلع شمالی گنبدخانه دیده می‏شود. مقایسه بنا با نمونه ‏های مشابه بقعه هارونیه به خاطر اندازه و انفراد و حجم جمع و جورش بنایی بسیار جالب است و آرامگاه سلطان سنجر در مرو را به یاد می‏ آورد. مقایسه این دو بنا با بنای جبل سنگ (گنبد جبلیه) در کرمان که از قرن هفتم ه . ق. است و روشن تر از دو بنای مذکور خصلت‏ ساسانی در آن آشکار است، پیشرفت معماری را در مدنظر قرار می‏ دهد. بنای طوس اگر چه کوچکتر است در تناسب با وقارش به آرامگاه الجایتو شباهت زیاد دارد. شیارهای عمودی که به نما ظاهری نیرومند می ‏دهد سرمشق آن در گنبد سلطانیه است، و پاره‏ای از اسپرهای گچبری مقبره بایزید در بسطام را به خاطر می ‏آورد.

در مورد شباهت هارونیه با مقبره سلطان سنجر و گنبد سلطانیه می‏توان چنین گفت که در هر سه بنا بخش انتقالی حساس از گنبدخانه به گنبدی که در بالای آن قرار گرفته به طرز زیبایی توسط دهلیزهای گوشه‏ای که سه کنج ‏ها را پنهان ساخته انجام پذیرفته است و این حسن عمل برخلاف گنبدهای اولیه سلجوقی است که در آنها سه کنج‏ها به صورتی ناهنجار از بیرون نمایان است. قاعده مدور گنبد که اغلب در دوره‏های پیش فقط به صورت هشت گوشه برهنه‏ای بود، دارای رواق هایی است که دهلیزهای آنها با آجرچینی ‏های مشبک تزیین شده و بدین طریق بدون این که چیزی از سادگی کل بنا بکاهد، صلابت‏ حجم آن را تعدیل کرده است.

با توجه به تابستان‌های گرم و زمستان‌های سرد این منطقه، فصل بهار و اوایل پاییز زمان مناسبی برای سفر به خراسان رضوی و بازدید از جاذبه های این استان خواهد بود.

عمارت هارونیه خراسان رضوی از نظر عظمت، قطر پایه ها، قدرت ایستایی در کف و گنبد، دارای معماری خاص است.