مجموعه تاریخی راز خراسان شمالی

تپه مجاورسفيد نيز بخشي از استقرار گذشته راز بوده که کاربرد نظامي و حاکميتي داشته‌است تپه مجاور سفيد در بخش شرقي تپه باير قلعه قرارگرفته و هنوز در بخشهايي از آن شواهد ديوار و استحکامات نظامي باقي مانده است. سومين اثر اين مجموعه گورستان تاريخي راز است که در بخش جنوبي بافت امروزي شهر راز قرارگرفته‌ و با توجه به سنگ نگاره‌هاي قبور آن، قدمت کاربرد گورستان تا دوران صفوي به عقب بازمي‌گردد.

در بخش جنوب غربي اين گورستان بقاياي مقبره موسوم به فخررازي قراردارد که در ميان اهالي منطقه بسيار مورد احترام است. با توجه به تخريب کامل سنگ قبر اين مقبره و از ميان رفتن شواهد باستان‌شناسي آن، از هويت اصلي شخص مدفون در آن اطلاع دقيقي در دست نيست. چهارمين اثر اين مجموعه درخت کهنسال "سرو" راز است که در بخش مرکزي بافت شهر قرار دارد و با عمر تقريبي800 سال به عنوان يک اثر طبيعي در فهرست آثار ملي به ثبت رسيده است.

در بلندترین بخش کوهی‌استوانه‌ای شکل و منفرد شهرستان راز و جرگلان، ارگ تاریخی آلمادوشن قرار گرفته‌ که طول شرقی غربی این قلعه، بیش از 100متر و عرض شمالی جنوبی آن حدود500 متر است. در تمامی بخش‌های سطح کوهی که ارگ تاریخی آلمادوشن واقع شده، آوار و توده‌های لاشه‌سنگ وجود دارد که هر کدام مخروبه‌های یک بنا بوده‌است

در جنوبی‌ترین سطح این کوه و در نزدیکی لبه پرتگاهی آن مخروبه‌ یک بنای مستطیل شکل بزرگ وجود دارد که به نظرمی‌رسد مهمترین ساختمان این قلعه بوده‌است . اسم ارگ تاریخی آلمادوشن از نزدیکترین روستای نزدیک به آن با نام آلمادوشن گرفته شده و با توجه به موقعیت و ویژگی طبیعی از جهت نظامی در یک سیر 1500 ساله یعنی از دوران‌های اشکانی تا قرون میانه اسلامی یعنی قرن ششم و هفتم کاربرد داشته و مورد اهمیت بوده است. آلمادوشن در زبان ترکی، محل افتادن سیب معنی می‌دهد.

بر بلندای بخش مسطح از یک کوه شهرستان راز و جرگلان، قلعه‌ارگ‌بالا قرار گرفته که تمامی استحکامات و ساختارهای این قلعه در بخش جنوبی آن است و طول بارو که تمامی بخش‌های جنوبی محدوده را می‌پوشاند و مانع دسترسی ساده به داخل قلعه می‌شود حدود150 متر در جهت شمال شرقی- جنوب غربی است. تعداد برج‌هایی که در مسیر این بارو وجود داشته پنج عدد و نیم دایره‌ای شکل بوده‌است و در خصوص تاریخچه قلعه‌ارگ‌بالا با توجه به ساختارهای تخریب شده و همچنین با توجه به تعداد زیادی قطعات خمره شکسته در سطح محوطه، می‌توان گفت این اثر یک قلعه نظامی بزرگ از دوران اشکانی منطقه است. قلعه‌ ارگ‌بالا با توجه به وسعت و موقعیتی که در آن قرار گرفته، از جمله مهمترین قلعه‌های نظامی منطقه شمال‌خراسان است.

یک محوطه بزرگ استقرار روستایی از دوران‌های اسلامی میانه یعنی قرون شش تا هشت هجری قمری در نزدیکی روستای راستقان شهرستان راز و جرگلان وجوددارد که طول شمالی جنوبی این محوطه حدود 250 متر است و وسعت آن از بخش‌های داخلی دره در حاشیه رودخانه شروع شده و تا ارتفاعات بالادست دره ادامه می یابد و عرض شرقی‌غربی محوطه حدود 150 متر است. قرارگرفتن بقایای یک ارگ‌نظامی در 100 متری شرق محوطه تاریخی راستقان و یک گورستان بزرگ در فاصله 300 متری جنوب این محوطه که هر سه همپوشانی زمانی دارند، از نشانه‌ها و شواهد وجود یک مجموعه استقراری کامل از قرون میانه اسلامی در این محل است.

یکی از بناهای آرامگاهی منطقه راز و جرگلان با ویژگی معماری محلی بقعه سید بزرگ است که در 500 متری شرق روستای مرزی پرسه‌سو قرارگرفته و با توجه به ویژگی‌های معماری، بنا مربوط به دوره تیموری بوده و در دوره صفوی و قاجار مرمت شده است. ساختمان و پلان بقعه سیدبزرگ عبارت از بنای چهار ضلعی شکل گنبددار است که بر سطح یک سکوی مستطیل شکل به ابعاد 10×18 متر با مصالح سنگ و ملات گل، قرارگرفته و امروزه بخش عمده‌ای از این سکو با ملات سیمان پوشانده شده و دو ورودی یکی در جهت‌غرب با هفت پله و یکی در جهت‌جنوب با سه پله برای دسترسی به سطح سکو ایجاد شده‌است. پلان اصلی بنای بقعه‌سیدبزرگ شامل یک ایوان بزرگ در سمت شرق و یک گنبدخانه مربع شکل است که علاوه بر ورودی ایوان از سه جهت اصلی دیگر نیز دارای ورودی است که به نظر می‌رسد بنا چهار طاق گنبدداری‌ بوده که پس از آن ایوان هم به آن الحاق شده‌است.

بقعه شاهزاده نبی غلامان نیز از دیگر آثار تاریخی شهرستان راز و جرگلان است که در200 متری جنوب غلامان و مشرف به آن قرار گرفته‌است. بنای شاهزاده نبی در سال 1318 به دستور سروان امیرعباس دیباج حاکم وقت منطقه و به دست استاد شیخ علی نوروزی و به شاگردی محمد رحمانی تجدید ساخت شد که امروزه اثری از ساختارهای پیش از مرمت و بازسازی بنا باقی‌نمانده و تمامی ساختار امروزی بنامربوط به زمان پهلوی اول است.

شکل بنای شاهزاده‌نبی، شش ضلعی ایوان‌دار و با مصالح عمده آجر، گچ، ملات گلی و چوب است و ایوان بنا رو به شمال قراردارد که یک ورودی بنا از جهت ایوان و شمال است و ورودی دیگر بنا از جهت غربی است. بنای شاهزاده‌نبی دارای دو سنگ نوشته یکی بر بالای سردر ورودی و دیگری در بالای سردر ایوان است که به سال تجدید ساخت و سازندگان اشاره می‌کنند که با توجه به پراکندگی تعداد زیادی قطعات کاشی و آجر لعاب‌دار گویا این مصالح نیز از جمله تزئینات بنا بوده که امروزه از بین رفته‌است. از چگونگی تزئینات بخش داخلی بنای شاهزاده نبی به دلیل مرمت و پوشش یک دست گچ، شواهدی باقی‌نمانده و گورستان امروزی غلامان نیز در اطراف آن شکل گرفته است.

وجود محوطه تاریخی راستقان در کنار دیگر آثار ذکر شده اهمیت مطالعه و بررسی باستان‎ شناسی منطقه را چند برابر می‌کند.

قدمت مجموعه تاریخی راز به قرن پنجم هجری قمری بر می گردد.

فصل های بهار و تابستان، زمان مناسبی برای بازدید از این جاذبه هستند.

بخش هایی چون گورستان تاریخی، سرو کهنسال، تپه بایرقلعه و تپه مجاور سفید از جمله مهم ترین و تماشایی ترین بخش های این مجموعه هستند که بازدید از آن ها را پیشنهاد می کنیم.