مجموعه معماری مزار شیخ احمد جام

گنبدخانه: به استناد متون کهن تاریخی و بررسی های انجام شده گنبد خانه پیش از ابنیه دیگر توسط اعقاب سلطان سنجر سلجوقی به سال 633 ه.ق پایه ریزی شد و به همت غیاث الدین محمد ابوبکر کرت (متوفی 643 ه.ق)توسعه یافت. فضای داخلی گنبد خانه با نقاشی های رنگارنگ و زیبا روی گچ زینت یافته و تاریخ 763 و771 ه.ق بر انتهای کتیبه ها حکایت از مرمت و بازسازی بنا دارد. ساختار معماری گنبد خانه یادآور طرح مقبره سلطان سنجر در مرو است.گنبد بنا نیز با تلفیقی موزون از سه کنج و چهار تاقنمای هشت ضلعی ایجاد شده که سطح زرین آن با تزئینات کاربندی پوشش یافته است. ايوان: این قسمت از مجموعه با ارتفاعی حدود 30 متر در نیمه اول قرن هشتم هجری بنیاد یافته که قبل از پایان گرفتن بنای ایوان دارفانی را وداع گفت و ادامه کار توسط فرزندش «غیاد الدین بن مطهر» دنبال شد و به اتمام رسید. بلندی ایوان و کاشی کاری های متنوع به صورت شش گوش مزین به گل و برگ و ستاره شانزده پر به رنگ سیاه،لاجوردی و فیروزه ای بر زمینه شکوه و عظمت خاصی به ایوان و مجموعه بنا بخشیده است.سر در ایوان در سال 1022 ه.ق به امر عباس اول صفوی کاشیکاری شد. فضای معماری ایوان در مجاورت گنبد خانه با سقفی نیم گنبدی و تزئینات کاربندی با دو ورودی مستقل مسیر ارتباطی به بناهای طرفین خود مسجد کرمانی و گنبد سفید را پدید آورده است. مسجد كرماني: این بنا در سمت چپ ایوان قرار دارد و ظاهراً نام آن منسوب به سازنده بنا (خواجه زکی بن محمد بن مسعود کرمانی) است. مسجد کرمانی با ابعاد17×70/10متر مشتمل بر شاه نشین در وسط هر ضلع و سه چله خانه در زوایای شرقی و غربی است که در شاه نشین واقع در ضلع غربی زیبا ترین عنصر معماری این مسجد یعنی محراب گچ بری و نفیس آن از شاهکارهای قرن هشتم هجری ساخته شده است.بر ازاره دیوارها نیز یک رشته کتیبه عالی نقش بسته و بر اسپرها قاب های مشبک گچبری تعبیه شده که حکایت از مهارت و درایت هنرمندان آن است. شاه نشین های واقع در زوایای جنوبی و شمالی دارای پوشش نیم گنبدی بوده وجود تاق و تویزه ،ایجاد گنبد بر روی آن ها را ممکن نموده است . مسجد عتيق: فضاهای معماری مسجد مشتمل بر شبستانی گنبددار شامل پنج رواق است. آن چه از معماری بنا بر جای مانده،حکایت از آن دارد که تنها دو دهانه غربی گنبد مقابل محراب دارای تزئینات بوده که شامل گچ بری های مطبق اسلیمی بر تاق های رواق محراب،رنگ های الوان بر روی اندود گچ،ستون نماها با طرح مارپیچ و کاشی سفید و آبی در اطراف محوطه محراب بوده است. بر اساس شواهد موجود سبک بنا به معماری سده هشتم نزدیک تر می نماید. در متون ،بانی خیر مسجد عتیق را (رضی الدین احمد متولی) و متعلق به 720 ه.ق ذکر نموده اند. مدرسه امير جلال الدين فيروزشاه: از ابنیه مشرف بر صحن مزار جام (گنبد فیروز شاهی یا گنبد سبز) است. این بنا در شمال غربی واقع شده و از سمت جنوبی شرقی آن به مجموعه متصل است،بنا دارای نقشه ای چلپایی شکل(صلیبی) و چهار ایوانی است که بر فراز آن گنبدی قرار گرفته است. همچنین گنبدخانه ای چهار تاقی شکل با چهار فضای شاه نشین و دو تاق نما در بخش های شرقی و غربی آن وجود داشته است. این بنا دارای تزئینات زیبای کاشی کاری و مدرسه ای که توسط جلال الدین فیروز شاه در سال 844 ه.ق بنا شده می باشد. برخی گنبد فیروز شاهی یا گنبد سبز را بقعه ای می دانند که بر روی سردابه ای بر پا شده است. در حال حاضر در اطراف مزار شیخ محجری سفید به طول هشت متر و ارتفاع 50 سانتی متر ایجاد شده که به فاصله هر یک متر آن ستونی سنگی به رنگ سیاه با کتیبه هایی به خط ثلث و نستعلیق تعبیه شده است. قبر شیخ احمد جام نیز با طول 20/5 و عرض 2 متر به صورت سکو مشخص شده است. مسجد جامع نو: این مسجد در جانب غربی مزار واقع است که با یک مقصوره چلیپا شکل و شبستان های ستون دار طرفین صحن،فضایی مذهبی را شکل می دهد. رواق شرقی این بنا با مسجد عتیق پیوند خورده و ظاهراً تنها بخش قدیمی مسجد گنبد مقصوره است که توسط (جلال الدین فیروز شاه) به سال 846 ه.ق بنیاد شده است.در بخش خلفی دیوار گنبد خانه کتیبه ای با قلم شیوای ثلث به رنگ سفید بر زمینه ای فیروزه ای بر جای مانده که حاوی نام معمار بنا و تاریخ ساخت آن است .

پیشینه بناهای مجموعه شیخ جام بر اساس کتیبه های آن دست کم به قرن هفتم هجری قمری بر می گردد و نه قرن نهم هـ ق. ( رک به : معماری اسلامی در شرق خراسان(تربت جام و تایباد) از قرن پنجم تا دوازدهم هـ ق)

از درون سنگ قبر شیخ، درخت کهنسالی به صورت خودرو با شاخه‌های فراوان روییده است. با این که ریشه‌های درخت در حال تخریب گور هستند اما نوادگان شیخ می‌گویند از احمد جامی روایتی دارند که هیچ‌گاه این درخت را قطع نکنند. زائرین تربت شیخ نیز اعتقاد خاصی به این درخت دارند. درخت رمز زندگی، باروری، فناناپذیری، واقعیت مطلق و سرچشمه آب حیات است. درخت تمثیلی است از تمرکز (ناف جهان) از این رو اعتقاد رویش درخت بر این مزار کنایه از جاودانگی یاد و خاطره شخصیت مدفون می‌باشد. درباره این نوع درخت پسته که بومی تربت جام می‌باشد اعتقاد بر این است که بر سر مقابر و مزارهای آزادگان مسلمان ایرانی و اکابر (بزرگان) می‌روید. همچنین مردم نواحی شرق خراسان در مورد درختان روییده بر مزارها بر این باورند که آن‌ها از ناف دفن‌شدگان روییده‌اند. محجری از سنگ مرمر اطراف مزار را محصور نموده و18 پایه از سنگ مرمر سیاه در بین آن، زیبایی خاصی به محجر داده است. بر اطراف این قسمت در طول اعصار و قرون، دست‌نوشته‌ها و یادگاری‌هایی از مسافران و زائران مطاف اهل دل بر جای مانده است.