مقابر گنبد سبز قم

مجموعه‌ مقابر گنبد سبز متشکل از سه آرامگاه است که در مجاورت یکدیگر قرار گرفته‌اند. این آثار تاریخی، در شرق شهر قم، خیابان انقلاب، مجاورت گلزار شهدا و در محلی واقع شده‌اند. این مقابر، به نام‌های دیگری همچون مقابر دروازه‌ کاشان و برج آرامگاهی گنبد سبز معروف هستند.

طبق کتیبه‌های موجود در مجموعه‌ تاریخی مقابر گنبد سبز، این عمارات در قرن هشتم هجری قمری به‌عنوان آرامگاه و محل دفن خاندان صفی از حاکمان شهر قم احداث شده است؛ هرچند به اعتقاد مردم استان قم، این سه آرامگاه متعلق به سه تن از بزرگان عرب اشعری است که شهر قم را در دوران اسلامی احیا کرده‌اند. آن‌ها صاحبان این مقابر را سعد، سعید و مسعود می‌پندارند؛ اما این موضوع با توجه به تاریخ برج‌مقبره‌هایی که در مناطق مختلف ایران وجود دارد و همچنین سرگذشت شهر قم، چندان درست نیست. 

مقبره‌ جنوبی فاقد گنبد رُک است و ارتفاعی کم نسبت به دو بنای دیگر دارد. شاید دلیل کم‌توجهی بازدیدکنندگان به این بنا، کوتاهی ارتفاع عمارت جنوبی باشد. متاسفانه پس از آسیب‌دیدگی و از بین رفتن گنبد این مقبره، مرمت و بازسازی کلی در مورد آن صورت نگرفته و تنها پوسته‌ داخلی کروی‌شکل آن، توسط معماران و کارشناسان تاریخی ترمیم شده است. مقبره‌ جنوبی از نمای خروجی به‌صورت دوازده‌ضلعی منتظم و از نمای درونی به‌شکل هشت‌ضلعی منتظم ساخته شده است. این مسئله در مورد عمارت مرکزی نیز صادق است.

گچبری‌های انجام‌شده در مقبره‌ جنوبی، بسیار زیبا و چشم‌نواز است که می‌توان آن‌ها را در طاق‌نماها و کتیبه‌های برجای مانده‌ آن، به دفعات مشاهده کرد. سقف آجرکاری شده‌ بنای جنوبی، مهم‌ترین تفاوت آن با دو آرامگاه دیگر است که با توجه به بررسی‌های صورت‌گرفته در آن و معماری انجام شده، به نظر می‌رسد که در قرن هشتم هجری ساخته نشده باشد. در بخش بیرونی، اسم مبارک حضرت علی (ع) بر دیوارها نقش بسته است که همانند آن‌ را می‌توان در دو بنای دیگر نیز مشاهده کرد.

ورودی‌ مجموعه دقیقا به‌سمت مقبره‌ شمالی قرار گرفته است و نسبت به آرامگاه مرکزی، اندکی انحراف دارد. در عمارت شمالی، دروازه ورودی درون یکی از ضلع‌های آن و در جهت مقبره‌ مرکزی واقع شده است. طبق نقل‌قول‌ پیشنیان شهر قم و برخی از باستان‌شناسان، به نظر می‌رسد این عمارت تا سال ۱۳۷۷ از سه دروازه برخوردار بوده است که به‌دلیل تعمیرات انجام شده در سال مذکور، تنها یکی از آن‌ها برای ورود باز مانده و دو در ورودی دیگر مسدود شده است.

طرح هندسی هشت‌ضلعی منتظم را برای این عمارت کهن در نظر گرفته‌اند که از درون بنا نیز به همین شکل دیده می‌شود. گنبدی ۱۶ ضلعی بالای این بنا مشاهده می‌شود که همانند مخروطی زیبا، نظر گردشگران را به خود معطوف می‌سازد. پایه‌ گنبد آن از زاویه‌ای کمی نسبت به دیوارهای ساختمان برخوردار است. گنبدی که روی این پایه قرار گرفته است، نسبت به پایه‌ها از زاویه‌ بیشتری برخوردار بوده و این روند تا تلاقی اضلاع در یک نقطه‌ مشخص ادامه خواهد داشت. سازندگان مقبره‌ شمالی، برای ساخت دیوارها و پایه‌ گنبد از آجر استفاده کرده‌اند. به نظر می‌رسد که در سال ۱۳۷۷ و هم‌زمان با تعمیرات انجام شده در این اثر ایران کهن، گنبد اصلی را با کاشی‌های فیروزه‌ای تزیین کرده‌اند.

 مقبره مرکزی نیز که به‌دلیل قرار گیری بین دو آرامگاه دیگر به این نام شهرت یافته است، مانند عمارات پیرامون خود، معماری منحصربه‌فردی دارد. در ورودی از جنس چوب است و در جهت آرامگاه شمالی قرار دارد. برخی از زیبایی‌های معماری بنا شامل گچبری کتیبه‌ها، سقف و طاق‌نماها می‌شود.

مقبره‌ مرکزی از نمای بیرون به‌صورت دوازده‌ضلعی منتظم و از داخل به‌صورت هشت‌ضلعی منتظم طراحی و ساخته شده است. بالای این مقبره، گنبدی را با شکل هندسی شانزده‌ضلعی بنا کرده‌اند. اصول معماری به کار برده شده در این بنا همانند آرامگاه شمالی است و تنها اختلاف میان این دو اثر تاریخی را می‌توان در ارتفاع پایه‌ گنبدها مشاهده کرد؛ به‌گونه‌ای که مقبره‌ شمالی از گنبدی بسیار مرتفع‌تر از این ساختمان برخوردار است.

با توجه به وضعیت آب و هوایی استان قم، فصل های بهار و اوایل پاییز زمان مناسبی برای بازدید از این بازارچه هستند.

این جاذبه دارای امکاناتی همچون: سرویس بهداشتی و آب آشامیدنی است.

مهم‌ترین ویژگی شاخص مقابر گنبد سبز قم، استفاده از تزیینات گچبری تحسین‌برانگیز، کم‌‌نظیر و ستودنی است. انواع تکنیک‌های گچبری در تزیینات این بناها به کار رفته است و متاثر از گنبد سلطانیه به‌نظر می‌رسند. آجرچینی این بناها به‌صورتی منظم و متحدالشکل انجام شده است و نقوشی با اسامی الله، محمد و علی در طراحی آن‌ها به چشم می‌خورد.

رنگ‌آمیزی بخش‌های مختلف این بناها، با رنگ‌هایی زیبا و متنوع انجام شده است و طرح‌هایی مسحورکننده از شمسه و اسپرهای کارشده همراه با کتیبه‌هایی به خط ثلث یا کوفی در آن‌ها مشاهده می‌شود. این کتیبه‌ها با گچبری برجسته سفیدرنگ و زمینه لاجوردی با نقوش اسلیمی میان دو حاشیه نقش و نگارشده، آیات قرآن، اسامی خداوند و نام معصومین را با طرحی از گل و بوته در بر می‌گیرند. همچنین طاق‌نما‌ها و درگاه‌هایی چندگانه که به صورت قرینه و مقرنس ساخته‌ شده‌اند، حاکی از شیوه‌های متنوع گچبری در این عمارات هستند.