مشخصات موزه زنده سفال كلپورگان (موزه خاك سراوان)
موزه زنده سفال كلپورگان در روستايي به همين نام در فاصله 25 كيلومتري جنوب شرق شهر سراوان در فاصله 100 كيلومتري جاده سراوان – بم پشت واقع شده که سفال توليدي در منطقه كلپورگان نشان دهنده تداوم حيات شش هزار ساله نوعي سفال پيش از تاريخ ايران است كه روش ساخت، تزئين و معادن تامين مصالح اين نوع سفال طي هزاره ها تغيير نكرده است.
زمان مناسب بازدید موزه زنده سفال كلپورگان (موزه خاك سراوان)
با توجه به وضعیت آب و هوایی سیستان و بلوچستان، فصل بهار، اواخر تابستان و اوایل پاییز زمان مناسب تری برای بازدید از جاذبه های این استان هستند.
نکات مثبت موزه زنده سفال كلپورگان (موزه خاك سراوان)
اين كارگاه به عنوان يك موزه زنده كه تداوم سنت سفالگري پيش از تاريخ بلوچستان اريان را به نمايش گذاشته به ثبت آثار ملي كشور رسيده است.
ویژگیها موزه زنده سفال كلپورگان (موزه خاك سراوان)
آن چه سفالگری کلپورگان را از سایر نقاط متمایز کرده آن است که تمام مراحل ظریف سفالگری در آن به وسیله زنان انجام می گیرد و مردان فقط کارهایی مثل حمل خاک رس از معدن مسکوتان واقع در دو تا سه کیلومتری کارگاه، آماده کردن گل و پختن سفال را انجام می دهند و آنچه توجه جهانیان را به سفال کلپورگان جلب کرده استفاده نکردن از چرخ سفالگری در تهیه سفال است به گونه ای که تمام سفالینه ها با روش های سنتی ابتدایی، بدیع و به کمک دست انجام می شود.
طرح ها و نقش های سفال کلپورگان نیز کاملا هندسی است و تداعی نقش های باستانی بوده، تــزیینــات روی سفالینه ها با نمادهای تجریدی است که از نسلی به نسل دیگر به یادگار مانده و حکایت از راز و رمــز و خواهش های روحی و درونی هنرمند از محیط اطراف و اعتقادات و باورهای او دارد و اغلب نمادها شبیه به نقوش سفال های ماقبل تاریخ و آغاز دوره تاریخی است.
سیمای عمومی موزه زنده سفال كلپورگان (موزه خاك سراوان)
طرز تهیه سفال در کلپورگان: خاک از فاصله ۲ تا ۳ کیلومتری کارگاه یعنی معدن خاک رس مشکوتان تامین میشود، این خاک در قدیم توسط چهارپایان یا سبدهای مخصوص «کچو» به کارگاه حمل میشد، اما امروز به وسیله بیل مکانیکی از زمین برداشته میشود و توسط کمپرسی به کارگاه حمل میشود. برای تهیه گل رس ابتدا برای جداسازی ناخالصی از خاک آن را سرند کرده و سپس آن را در حوضچه دو طبقه ای میریزند و به آن آب اضافه میکنند (شستشوی خاک) و سپس خاک را داخل آب به هم میزنند تا ذرات خاک در آب به صورت معلق درآید. بعد دوغاب حاصل را از صافی و لوله به حوضچه دوم که با اولی اختلاف سطح دارد و پایینتر است، منتقل میکنند و برای اینکه ناخالصیها از حوضچه اول به حوضچه دوم وارد نشوند معمولا داخل لوله مذکور چند توری تعبیه میکنند تا آخرین ذراتی که در محلول باقی مانده جدا شوند. دوغاب را در حوضچه دوم به مدت دو روز نگه میدارند تا آب آن بخار شود و بعد گل به دست آمده را با مقداری از همان خاک قبلی ورز میدهند تا آماده کار شود.
در اصطلاح محلی مخلوط به دست آمده «هاجک» نام دارد و رنگ این مخلوط معمولا خاکستری متمایل به سبز روشن است اما پس از پخت در کوره به رنگ نارنجی درمیآید. تا این مراحل از کار به عهده مردان است اما مراحل دیگر که نیاز به دقت و ظرافت دارد توسط زنان هنرمند کلپورگان با دست صورت میگیرد، شاید یکی از دلایلی که زنان همان روش سنتی خود را نسبت به چرخ سفالگری ترجیح میدهند خاک منطقه باشد که به راحتی انعطاف پذیر است و به علاوه دارای قدرت چسبندگی زیادی است.
مواد تشکیل دهنده خاک کلپورگان عبارتند از اکسید سلیسم ۷۰ ـ ۵۰ درصد، اکسید آلومینیوم ۳۰ ـ ۲۰ درصد، ۲ ـ۴ درصد اکسید مس + منیزیم، اکسید پتاسیم و سدیم ۱ ـ ۳ درصد، اکسید تیتانیم آهن دوظرفیتی ۱ ـ ۲ درصدو مواد فرار ۵ درصد. این خاک در ابتدا به رنگ خاکستری متمایل به سبز روشن دیده میشود، پس از خیس شدن گل آن به رنگ خاکستری مایل به سبز زیتونی درمیآید. تکنیک های ساخت سفال این منطقه از روشهای چندهزار ساله الگوگیری می شود تکنیک های ساخت سفال این منطقه از همان روش های چند هزار سال قبل الگوبرداری می کند و همین روش ابتدایی و بسیار ساده است که هنر سفالگری کلپورگان را منحصر بفرد جلوه می دهد.
در منطقه بیشتر دو روش برای ساخت ظروف به کار میرود، روش پینچ (pinch) برای ساختن سفال با این شیوه از دیسک گردان و سینی که به شکل بشقاب است، استفاده میکنند و در اصطلاح محلی به «بونو» مشهور است. به این صورت که ابتدا توده ای از گل ورز داده شده را بر روی «بونو» که جنسش از سفال است و معمولا روی بونو پارچه ای برای نچسبیدن گل قرار داده شده میگذارند و حفره ای با انگشتان دست در میان آن ایجاد میکنند و سپس همراه با چرخش گل بر روی بونو حفره ایجاد شده توسط انگشتان دو دست را به تدریج گشاد میکنند.
با این عمل دیواره ظرف نازک میشود، در حین انجام این عمل از تکه چوبی به طول حداکثر ۲۰ سانتی متر استفاده میکنند و دیواره ظرف را به جهتهای مختلف که مناسب کار است هدایت میکنند، با این شیوه دیوارههای ظرف در همه قسمتهای آن یکسان میشود. در اصطلاح محلی به این تکه چوب «گل موش» میگویند. روش لوله ای یا فتیله ای (کویل) روش دومی در ساخت سفال کلپورگان است، در این روش ابتدا پارچه ای را روی بونو پهن کرده کف ظرف مورد نظر را از گل و روی پارچه قرار میدهند و برای ساختن فرم ظرف گل را به صورت لولههای موردنظر درست کرده پس از این مرحله ظرفها را در معرض آفتاب قرار میدهند تا کاملا خشک شوند. این کار شاید چندین روز طول بکشد.
پس از خشک شدن سفال آن را با سنگ مخصوصی (سائنوک) مالش و سطح خارجی آن را صیقل میدهند و با این عمل سطح سفال خام برای نقاشی آماده میشود. برای تزیین و نقاشی از سنگ "تیتوک" استفاده میکنند، روش کار به این صورت است که سنگ تیتوک را روی تخته سنگ بزرگی که وسط آن کمی گود است (وانک) میسایند و به صورت دوغاب درمیآورند. بر اساس اطلاعات زمین شناسی، ترکیبات شیمیائی سنگ یا بهتر بگویم رنگ تیتوک عبارتند از اکسید منگنز، سیلس، اکسیدآهن سه ظرفیتی، به گفته کارشناسان ترکیب دارای ۳۶ الی ۳۹ درصد کوارتز ۳۵ الی ۳۶ درصد اکسید آهن و اکسیدهای دیگر و همچنین مقداری ناخالصیهای دیگر است که محتوای بسیار زیاد آن باعث سیاه رنگ شدن به هنگام پخت میشود. برای نقاشی، ابتدا یک قطعه کوچک از سنگ تیتوک را روی یک قطعه بزرگتر که مقداری آب بر روی آن ریخته شده میسایند و با عمل سایش ذرات حاصل از آن به خوبی در آب حل میشود، سپس به وسیلهی یک تکه چوب کوچک به اندازه چوب کبریت که معمولا از جنس چوب درخت خرماست نقاشیها روی سفال انجام میشود.
تمام تولیدات سفالی پس از ساخت، ۱۰ روز در معرض تابش آفتاب قرار میگیرد تا کاملا خشک شود، قبل از اینکه به کوره برود به وسیله رنگ تیتوک رنگآمیزی میشود تا ظرف همراه با رنگ در یک زمان پخته شود. «چت محیلوک» و «گل» نام برخی از نقش های محلی است، این نقش ها اغلب از طرح هائی با ریشههای طبیعی تشکیل شده و بسیار ساده و تا حدی انتزاعی نقاشی شدند. این نقش ها نقطه نقطه و سنتی هستند. نقش های گل، زنجیره، موج و درخت خرما و غیره نه به صورت مکتوب در جایی نقش بستند که سفال گران از روی آن ها نقاشی کنند و نه از نقش های سایر سفال ها و یا دیگر صنایع دستی محلی اقتباس شدهاند بلکه تمامی طرح ها ناشی از تخیل زنان و دختران محلی است که سینه به سینه به ایشان منتقل شده است.
پخت سفالینهها به صورت سنتی انجام میشود، در گذشته پخت با هیزم انجام میشد. هنوز یک خانواده در کلپورگان به همین صورت عمل میکند، اما در کارگاه سازمان صنایع دستی دو کوره به صورت حفره ای بزرگ در دل دیوار ساخته شده و سوخت آن نفت کوره است، به گفته یکی از دختران هنرمند بلوچ در هر کوره ۶۰۰ سفالینه پخته میشود و بین ۱۸ تا ۲۲ ساعت در حرارت ۹۵۰ درجه در کوره میماند و ۴۸ ساعت طول میکشد تا کوره سرد شود.
روش پخت سنتی با هیزم تا حدود ۲۵ سال قبل در منطقه رواج داشت اما از سال ۱۳۵۴ با ساخت کوره جدید عمل پخت در کوره نفت سوز آغاز شد، دیوار کوره از آجر ملات آن از مخلوط خاک سفالگری و خاک رس معمولی است. پس از طی این مراحل وقت رونمایی از دست آفرینه های زنان بلوچ است، تراوش های ذهنی زنان بلوچ در این دیار در قامت چلیم (قلیان)، خمیردان، آفتابه، سوچکی(اسپند دود کن)، قندان، زیرسیگاری، انواع بشقاب، لیوان و قلک خودنمائی می کند.
سایر اطلاعات موزه زنده سفال كلپورگان (موزه خاك سراوان)
سفالینه های این موزه، لعاب به کار نمی رود بلکه برای تزیین و نقاشی از سنگ «تیتوک» استفاده می شود، این سنگ در منطقه تپه آچار در کهوران مهرستان یافت می شود و رنگ آن معمولا قهوه ای یا سیاه بوده، این سنگ نوعی سنگ منگنز است و رنگی که از آن به دست می آید قهوه ای است. از نکات جالب درباره این سفال می توان به دسته آن ها اشاره کرد به طوری که این دسته ها بر خلاف سفال های امروزی دیرتر از بخش های دیگر سفال می شکنند.
سفال کلپورگان اغلب به شکل کاسه، کوزه، جام، قدح، پارچ و لیوان و قلک ساخته می شود و اغلب ظرف های ساخته شده آن نیز دارای سرپوش است که گاه خود به عنوان ظرفی مستقل مورد استفاده قرار می گیرد.