مشخصات کوه خواجه هامون
این کو که تنها عارضه طبیعى در منطقه سیستان است، دارای آثار تاریخی همچون کاخ، آتشکده، زیارتگاه خواجه مهدی و قبرستانی از دوران مختلف است. به دلیل مقدس بودن این کوه نزد ایرانیان باستان ،جز در موارد چندی،سازندگان و معماران ،هرگز در صدد برداشت سنگ و استفاده از مواد و مصالح این کوه در ساخت و سازهای خود نبوده و با وجود فراوانی سنگ در محل از خشت استفاده کردند.
بر روی این کوه آثاری از دوران اشکانیان، ساسانیان و دوران اسلامی به جای مانده است . آثاری مانند کهن دژ ، قلعه کک کهزاد،قلعه چهل دختران، بقاياي راه قديمي،حصارهاي مختلف ،قبور سنگي ،چند زيارتگاه اسلامي ،قبرستان دوره میانه اسلامی و آرامگاه خواجه مهدی ( خواجه غلطان ) اشاره نمود. کوه خواجه در میان ادیان سه گانه کهن شامل اسلام، مسحیت و زرتشت (ایران باستان) از اهمیت و قداست زیادی برخوردار بوده است. از مهمترین آثار بر جای مانده از دوران تاریخی در کوه خواجه می توان به کهن دژ، کک کوهزاد و قلعه کافران اشاره کرد که برخاسته از تمدن عظیم ساسانی و اشکانی است.
تاریخچه کوه خواجه هامون
اين كوه نام خود را از آرامگاه خواجه مهدي يكي از دوستداران خاندان علوي كه مزارش بر فراز اين كوه واقع شده، گرفته است. مجموعه کوه خواجه برای نخستین بار در سال ۱۹۱۶توسط اورل اشتین باستانشناس معروف انگلیسی شناسایی و کشف شد. پس از آن پروفسور هرتسفلد آلمانی طی سالهای ۱۹۲۵تا 1929 میلادی به جستجو در آثار کوه خواجه پرداخت و حاصل کاوشهای این باستانشناس در کتاب سکستان، ایران شرق باستان و تاریخ باستان شناسی ایران آمده است. در بررسیهای باستانشناختی کوه خواجه سیستان، برای اولین بار 7 محوطه دوره زیرین پارینه سنگی جدید کشف شد.
با شناسایی این محوطهها، کوه خواجه ششمین مکان در ایران محسوب میشود که دارای آثاری از این دوره است. قدیمیترین آثار شناسایی شده در کوه خواجه مربوط به قطعات سفالی از دوره هخامنشی بوده است. همچنین در این بررسی، یک غار نیز شناسایی شده است. در سال ۱۳۷۰نیز میراث فرهنگی به کار بررسی و نقشهبرداری از آثار کوه خواجه پرداخت و پس از کاوشهای مختلف در این محل ۱۱ اثر از دوران تاریخی مختلف کشف شد.
ویژگیها کوه خواجه هامون
یکى دیگر از بناهاى تاریخى شاخص در کوه خواجه، کاخى است مربوط به دوره ساسانیان که جلوههاى معمارى بدیعى را مىتوان در آن مشاهده کرد. این کاخ شامل عمارتى است که در جلوى آن حیاطى با منظرهاى بسیار بدیع و زیبا که چشم هر بینندهاى را خیره مىکند، قرار گرفته است. همچنین، در بخش جنوبى این تپه معبدى خشتى مربوط به دورههاى قبل از اسلام قرار گرفته است. این معبد که کرچک چهل گنجه نام دارد بنابر عقیده برخى، همردیف بناهاى قلعه دختر شمرده مىشود.
از دیگر بناهاى باستانى مربوط به دورههاى پس از اسلام مىتوان به مقبره خواجه مهدى بن محمد بن خلیفه اشاره کرد که در کنار زیارتگاههاى خواجه قلتان و پیر گندم بریان قرار دارد و سایر آثار باستانى موجود روى تپه مربوط به قوم سکاها مىباشد.
کوه خواجه در دوره ساسانى کمتر مشابهى در دیگر نقاط کشور داشته و تنها آتشکده تخت سلیمان از برخى جهات با دوره ساسانى، کوه خواجه بویژه آتشکده آن قابل مقایسه است. کوه خواجه بزرگترین معماری خشتی بر جای مانده از دوره پارتیان در منطقه سیستان است و یکی از مهمترین آثار دورههای اشکانی، ساسانی- اسلامی به شمار میآید.
سیمای عمومی کوه خواجه هامون
این کوه ذوزنقهاى شکل از سنگهاى بازالت سیاه رنگ تشکیل شده و با ارتفاع تقریبی ۶۰۹ متر از سطح دریا، در هنگام پرآبی، جزیره کوچکی در میان دریاچه هامون تشکیل میدهد. این کوه نام خود را از آرامگاه خواجه مهدی یکی از دوستداران خاندان علوی که مزارش بر فراز این کوه قرار دارد، گرفته و خواجه غلطان، کوه نور، کوه موعود و کوه باطنی از دیگر نامهای آن است. روى این کوه مىتوان آثار بناهاى باستانى مربوط به دورههاى تاریخى متفاوت را مشاهده کرد.
نکات مثبت کوه خواجه هامون
یکى از مهمترین و شاخصترین بناهاى تاریخى این محل، آتشکدهاى است قدیمى که زمان ساخت آن به سده یکم پس از میلاد باز مىگردد. آتشکده مذکور داراى یک تالار مرکزى در وسط و راهروهایى در اطراف است که در نهایت به ورودى اصلى آن در جلو ختم مىگردد و مطابق با سبک چهارتاقىهاى آن دوره ساخته شده است. ویرانههایى نیز در اطراف آن وجود دارد که مربوط به دورههاى اشکانى و ساسانى است.
کوه خواجه قلعهاى عظیم و دژ شهرى منحصر به فرد از دوره اشکانیان و ساسانیان است. این اثر بزرگ به تخت جمشید خشت و گل شهرت دارد و تنها نمونه دژ شهرهاى اشکانى باقى مانده در ایران است.
سایر اطلاعات کوه خواجه هامون
تزیینهای معماری به کار رفته در برخی قلعههای این بنا شباهت به شیوه یونانی دارد، سر ستونهایی به سبک دوریک با پیچهای توماری، تزیینهای دیگری مانند گل کوچک پرپر به صورت نیلوفری (لوتوس)، از هنر هخامنشی اقتباس شده و بعضی از آن ها به هنر بینالنهرین نیز شباهت دارد. آتشدان، اتاق طواف، رواقهایی با نقاشیهای دیواری زیبا و محلی که گالری نام گرفت به خاطر وجود تعداد زیادی از نقاشیهای دیواری از پرتره پادشاهان، بزرگان و داستانهای مذهبی با کادر و قابی در اطراف که در تمام نقاط اتاق خودنمایی میکند و حتی تا سقف نیز کشیده شده از جمله آثار مهم کشف شده در کوه خواجه سیستان است.
نقاشی دیواری سه مغ یا سه پادشاه، نقش خدای اوروس خدای پیروزی سوار بر اسب، نقش شاه و ملکه و تصاویری از بزرگان پارتی و برج و باروهای قلعه نیز از نقوش اصلی این بنای به جای مانده از تمدن عظیم ایرانی است. دو نقش برجسته گلی با تصویر سه سوار بر اسب در حال حرکت در پشت هم و دیگری تصویر شیری که یورش برده بسوی فردی که سوار بر اسب است که بوسیله میخهای چوبی به دیوار نصب شده از دیگر آثار به دست آمده از کوه خواجه است.
در کاوشهای انجام شده در کوهخواجه و قلعههای موجود در آن، دیوارهایی با ارتفاع ۴۰ متر که با خشت ساخته شده و بیش از یک هزار سال قدمت دارد نیز کشف شدهاند. روزگاران نه چندان دور دریاچه هامون پر آب بود و کوه خواجه به مانند جزیرهای سربرآورده از میان آب های این دریاچه از دور خودنمایی میکرد. آن زمان کوه خواجه و قلعه اشکانی آرام گرفته بر پشته آن خوشبخت بودند. خوشبخت از آن رو که انسان کمتر میتوانست به آن دسترسی داشته باشد و همه از دور به زیارت این کوه مقدس میپرداختند. اما به مرور زمان با استمرار خشکسالی و خشکی دریاچه هامون این بنای مهم در آستانه تخریب قرار گرفت.
سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی در سال 1388 این بنای عظیم را به همراه دو اثر منحصر به فرد دیگر سیستان به نامهای شهر سوخته و دهانه غلامان (شهر هخامنشی) برای ثبت در فهرست آثار جهانی به یونسکو پیشنهاد داده است. کوه خواجه در سال 1345 توسط وزارت فرهنگ و هنر با شماره 540 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
زمان مناسب بازدید کوه خواجه هامون
با توجه به وضعیت آب و هوایی چهارمحال و بختیاری، فصل های بهار و پاییز زمان مناسبی برای سفر به این استان و بازدید از جاذبه های آن هستند.