مشخصات مسجد شیخ عبدالحسین
مدرسه و مسجدشیخ عبدالحسین مربوط به سدهٔ ۱۳ ه. ق. است و در تهران، خیابان خیام، بازار پاچنار واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۱ بهمن ۱۳۳۴ با شمارهٔ ثبت ۴۱۳ بهعنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
تاریخچه مسجد شیخ عبدالحسین
مسجد و مدرسه شیخ عبدالحسین در دوره ناصرالدین شاه و به وسیله شخصی به نام شیخ عبدالحسین تهرانی، مشهور به شیخ العراقین و از ثلث اموال امیرکبیر در بازار تهران ساخته شد. ساخت این مجموعه، 15 سال به طول انجامید و در 1270 ش ساخت این دو مکان به پایان رسید و نام سازنده آن روی آن دو مکان گذاشته شد. حال، این سؤال پیش میآید که چرا این مدرسه و مسجد به نام امیرکبیر نامگذاری نشد؟
سیدمحمد بهبهانی از ملازمان شیخ عبدالحسین از قول وی حکایت میکرد که میرزا آقاخان نوری صدراعظم که بعد از امیر بدین منصب رسیده بود، اصرار زیادی داشت که شیخ عبدالحسین تهرانی این مسجد و مدرسه را به نام او کند یا لااقل نام امیر را بر آنها نگذارد. او هم برای رضای خاطر صدراعظم آنها را به اسم خود خواند. سپس میرزا آقاخان نوری اصرار کرد مدرسهای که در کربلای معلا جنب در سلطانی از ثلث اموال میرزا تقی خان ساخته بود به نام او کند، لذا برای اینکه از شر او خلاص بشود نام آن را صدر نامید. مسجد آذربایجانیها در ایام محرم در آنجا عزاداری و روضهخوانی برپا میکنند، به آنجا مسجد ترکها نیز گفته میشود.
ویژگیها مسجد شیخ عبدالحسین
این مسجد که در میان مساجد تهران قدمت دارد در تاریخ 11 بهمن 1334 با شماره 413 در فهرست آثار تاریخی ایران به ثبت رسید. از لحاظ موقعیت جغرافیایی، مسجد و مدرسه، در ضلع جنوبی بازارچه و جلوی خان سیدولی در محل قدیمی باغ و خرابههای پاچنار ساخته شده است. بر بالای سردر ورودی مسجد کتیبه قرآنی شامل آیه مبارکه انما یعمر مساجدالله به خط ثلث غیر استادانه به خشت کاشی لاجوردی نگاشته شده است و در انتهای کتیبه مزبور این عبارت دیده میشود:
... رقم حسین قولری آقاسی و ثلث مرحوم میرزا تقی خانی امیرنظام و به سعی مرحوم آشیخ عبدالحسین اتمام پذیرفت، سنه 1270.
سیمای عمومی مسجد شیخ عبدالحسین
این مسجد مشتمل بر مقصوره، گنبد، دو مناره کوچک در ضلع جنوبی، طاقنماهای متناسب کوچک در جوانب دیگر و شبستانی در ضلع شرقی است. از کاشیکاریهای عالی دوره ناصرالدین شاه بهره بسیار دارد و از آثار برجسته عصر قاجار در تهران به شمار میرود، دارای دو شبستان است، یکی شبستان گرمخانه و دیگری شبستان پشت قبله. این شبستانها به ویژه شبستان گرمخانه که در ضلع شرقی قرار دارد، مزین به مصقلیهای کاشی، آجر و از طرحهای ممتاز هنرمندان دوران قاجار است.
حاشیه زیلوهای شبستان زمستانی حاوی تاریخ 1278 ق و کتیبه شبستان بزرگ جنوبی و محراب آن دارای تاریخ 1285 ق است. ناگفته نماند در جنوب مسجد شاهزاده علی قلی میرزا اعتضادالسلطنه، پسر فتحعلی شاه (در 1298 ق) منزل داشت. منزل شاهزاده اعتضادالسلطنه دری به شبستان مسجد شیخ عبدالحسین داشت و بعد نیز به شاهزاده عبدالصمد میرزا عزالدوله، برادر ناصرالدین شاه تعلق گرفت. در سالهای اخیر آنجا خراب شد و تیمچههای سهگانه رحیمیه به جای آن ساخته شد که مرکز فروش فرش است.
سایر اطلاعات مسجد شیخ عبدالحسین
ز متولیان این مسجد و مدرسه، مرحوم احتشامالشریعه و از متولیان مدرسه، مرحوم شیخ عباسعلی اسلامی و مرحوم محسنی بودند. هماکنون سیدباقر خسروشاهی متولی امور مدرسه است. در دهههای پیشین افرادی همچون اسکویی، اتفاقها (حاج فرج آقا، حاج عبدالکریم و حاج کریم)، حاج آقا بزرگ ناظم تبریزی، حاج عباسعلی بازرگان، حاج محمد آقا سرابچی، حاج حسین شایسته، رفیعزاده، حاج علی قناد، حاج محمدحسن خاله اوغلی، حاج سیداحمد زعفرانچی و فتوتها، امور مسجد را اداره میکردند. در حال حاضر مسجد تحت نظر اداره اوقاف و به وسیله عدهای از هیئت امنای آن اداره میشود، البته در دوران قاجار و اوایل دوران رضاخان اداره مسجد و مدرسه یکی بود اما در اواخر دوره رضاخان از هم جدا شد و فعالیتشان مستقل است.
این مسجد دو وقفنامه به تاریخهای 1276 ق و 1325 ق دارد. وقفنامه مورخ 1276 ق اشاره دارد به اینکه 13 باب دکان واقع در راسته بازار جدید دارالخلافه تهران را، امیرنظام در زمان خود بنا کرده و گفته بود تا در سهم والدهاش مقرر شود. امیر وصیت کرد که درآمدهای دکانهای مادرش نیز به صورت مصالحهنامه به شیخ عبدالحسین تهرانی انتقال یابد. شیخ عبدالحسین نیز آنها را به همه شیعیان وقف کرد تا ثواب آن به روح مادر امیرنظام برسد.